Atatürk Orman Çiftliği’nin Yönetim Ve Üretim Yapısındaki Değişimin Mekansal Dönüşümüne Etkisi

1920’li yıllarda ülkenin iktisadi zincirinin önemli bir parçası olarak kurgulanan aynı zamanda ideolojik yapılanmalarla bağlantılı olarak tanımlanmış ve oluşturulmuş olan AOÇ’nin konumu tarihsel süreçte değişmiştir. Modern dünyada kent, piyasa mekanizmasının etkisiyle oluşur ve dönüşür. Bu dönüşüm sanayi, konut, ticaret ve rekreasyon alanları ve bu alanları bağlayan altyapı sistemlerinin ilişkilenme biçimleri ile sürekli yenilenir. AOÇ kuruluşu ve dönüşümü itibariyle bu tanıma uymaz. AOÇ’de piyasa mekanizması işlememektedir. Çok güçlü, ayrıcalıklı ve örnek bir alan olarak kurgulanan AOÇ’nin mekansal dönüşümünde, kuruluşundan bugüne idari ve üretim yapısı belirleyici rol oynamıştır. Değişen küresel ve yerel koşullar AOÇ’nin yönetim, üretim politikası ve mekânsal yapısını etkilemiştir. AOÇ’nin kuruluşundan sonraki dönemlerde, küresel sermaye koşullarının etkisiyle değişen yönetim yapısıyla birlikte mekansal yapısı da dönüşmüştür. Bu çalışmada ele alınan dönemler AOÇ’nin işletme ve yönetim yapısında gerçekleşen kırılma noktalarına karşılık gelmektedir. AOÇ’nin kaderini belirleyen tarihsel kırılma noktaları onun mekansal yapısını da etkileyen iktisadi ve siyasi gelişmelerin sonucu olarak gerçekleşmiştir. Osmanlı’nın yıkılmasının ekonomik sorunlarla ilişkisinin bilinciyle Kurtuluş Savaşı’nda yer alan kadro iktisadi politikalara ağırlık vermiş, bunun ilk adımlarından biri olarak, Cumhuriyet’in kuruluşundan önce, Şubat ve Mart 1923’te ekonomik konuları tartışmak üzere İzmir İktisat Kongresi’ni düzenlemiştir. Atatürk, Devlet Çiftlikleri Projesi’ni bu kongrede önermiş fakat muhalif görüşlerle karşılaştığından 1925 yılında Devlet Çiftlikleri Projesini kendi kişisel girişimi olarak başlatmıştır (Bg. 2016b) (2). AOÇ ve Atatürk’ün diğer çiftlikleri (Yalova’da Baltacı ve Millet, Tarsus’ta Piloğlu, Silifke’de Tekir ve Şövalye, Dörtyol’da Karabasmak) (Bg. 2014b) (3) iktisadi zincirin önemli bir parçası olarak işlev görmüştür. AOÇ, başkentte kent merkezine yakın arazileri ve üstlendiği misyon açısından diğer çiftlilerden farklılaşmıştır. AOÇ’nin, üzerine kurulduğu demiryolu aksı boyunca uzanan arazilerinde tarımın canlanması, 1892 yılında demir yolunun AOÇ’den geçmesiyle başlamış (Tekeli, 1994), AOÇ’nin arazi seçimi bu potansiyel hesaba katılarak gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada AOÇ’nin dönemsel olarak idari ve üretim yapısındaki değişimlerin mekansal yapısındaki dönüşümlere etkisi, kentsel anlamda ve mimari program itibariyle sorgulanmış, mekansal analiz arazinin tümünden yapı ölçeğine tüm boyutlarıyla ortaya konulmuştur. Mimarlık yazınındaki çalışmalar ağırlıklı olarak AOÇ’nin oluşum ve dönüşüm sürecini sembolik değeri üzerinden tartışarak özellikle kuruluşuna ve 2006 yılı sonrasındaki gelişmelere odaklanmaktadır. Bu çalışma ise AOÇ’nin dönüşümünü, kuruluş sonrası ve 2006 yılı öncesindeki ara dönemleri de içererek, Tekeli’nin (2016) ifadesi ile “her yerde geçerli bir kuram ortaya koymaktan çok, her yer’in tekilliğine katkıda bulunacak” bir çerçeve sunarak, küresel ve coğrafi tarihsel nedenlerin etkisini göz önüne alarak, yönetim ve üretim yapısının mekana olan etkisini bütüncül bir biçimde açıklamaktadır