Gerçeküstücü sinemada tekinsizlik : Jan Svankmajer filmleri üzerine bir inceleme

Anahtar Kelimeler: Sinemada Gerçeküstücülük, Tekinsizlik, İğrençlik, KarnavalÖZETGERÇEKÜSTÜCÜ SİNEMADA TEKİNSİZLİK:JAN ŠVANKMAJER FİLMLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEMETekinsizlik, geçmiş yaşantıya dair izlerin şimdiye ait deneyimlerle etkileşime girerek insanın iç dünyasında kaygı, belirsizlik, korku ve güvensizlik yaratmasıdır. Gerçeküstücü yaklaşım da bilinçdışı alanını yaratıcı faaliyetin merkezine koymaktadır. Düşünce ve eylem üzerinde güçlü ve yaygın bir baskının olduğu toplumlarda sanatsal alanda farklı olanaklar ve anlatım biçimleri ortaya çıkabilmektedir. Çek toplumunda söz söyleyebilmenin güç olduğu dönemlerde kukla ve animasyon sansüre rağmen muhalif ürünler yaratabilmeye olanak tanımıştır. Gerçeküstücülüğü bir yaşam felsefesi olarak benimsemiş bir yönetmen olan Jan Švankmajer de insan doğasına özgü temel yönelimlerin toplumsal ve ideolojik olanla ilişkisini ortaya koyarken animasyonu ve kuklaları tekinsiz bir üslupla kullanmıştır. Resmi ideolojinin ve kurulu düzenin bekasını sağlamaya yönelik düşünce sistemlerinin dayattığı, ‘normal’i yücelten her türlü yaklaşımın karşısında iğrençlik ve karnaval ruhunu örneklendiren tema ve yöntemlerle duran yönetmenin tüm filmleri gerçeküstücü bir anlayışla çekilmiştir. Genel olarak tekinsizlik ve gerçeküstücülük arasındaki ilişkinin sinemadaki izlerine dair bir inceleme olan bu çalışma, Jan Švankmajer filmlerinde bu ilişkinin cisimleştiği iddiası çerçevesinde düzenlenmiştirKeywords: Surrealism in Cinema, Uncanniness, Abjection, CarnivalABSTRACTUNCANNINESS IN SURREALIST CINEMA: A STUDY ON FILMS OF JAN ŠVANKMAJERUncanniness is the way the traces of past experiences interact with present experiences and create emotions of anxiety, uncertainty, fear and insecurity in the inner world of the individual. Surrealist approach, on the other hand, puts the unconscious area into the centre of creative activity. Different opportunities and narration styles may emerge in the arts of the societies in which there is a strong and prevalent pressure on thought and act. Despite censorship, the arts of puppet and animation enabled the creation of dissenting works at times when it was hard to speak in the Czech society. As a director who adopts surrealism as a philosophy of life, Jan Švankmajer has expressed the relationship between the basic orientations that are peculiar to human and that which are social and ideological by making use of puppets and animation with an uncanny tone. With his themes and methods that exemplify abjection and the carnival spirit, Jan Švankmajer stands in opposition to all kinds of approaches that sublimate the ‘normal’ and to those that are imposed by the systems of thought which perpetuate the official ideology and established order, and all of his films have been shot with a surrealist attitude. This study, which in general terms is an analysis into the traces of the relationship between uncanniness and surrealism in cinema, is centred on the claim that this relationship is materialised in Jan Švankmajer’s films