İran - Batı Avrupa ilişkileri (1979-2003)

ÖZET Bu tezin amacı, İran İslam Cumhuriyeti'nin kuruluşundan günümüze kadar Batı Avrupa devletleri ile sürdürmüş olduğu ilişkileri değerlendirmektir. 1979'da gerçekleşen İslam Devrimi İran'ın o tarihe kadar geliştirdiği içsel ve dışsal tüm politikaları etkilemiş ve köklü bir farklılaşma içine girmesine sebep olmuştur. Batı Bloğu ve Doğu Bloğu olmak üzere İki Kutuplu Sistem biçiminde şekillenen dönemin siyasal yapısı içinde, 1979 yılına kadar Batılı devletlerin yakın bir müttefiki olan İran, bundan sonra Batı'yı farklı bir biçimde algılama içine girmiş ve ilişkiler zaman zaman kopma noktasına gelmiştir. Bu bağlamda, İran'ın Batı Avrupa devletleri ile kurmuş olduğu ilişkiler incelenmesi gereken bir konu olma niteliğindedir. Tezi hazırlarken zorlu birkaç husus söz konusu idi. Bunlardan en önemlisi tezin kapsadığı dönemin uluslararası siyasal sistemde ortaya çıkan iki farklı yapıya denk düşmesi oldu. Söz konusu bu dönem, İkinci Dünya Savaşı sonrasında başlayan İki Kutuplu Dünya Düzeni ve bunun 90'lara girerken sona ermesi ile başlayan yeni dünya düzenini içermektedir. Bu bağlamda ifadelerde bazı farklılaşmalar oldu. Mesela 1989 yılına kadar olan dönemde SSCB ifadesi kullanılırken, sonraki dönemde Rusya, yine aynı şekilde bu tarihe kadar Batı Almanya ifadesi kullanılırken sonraki dönem için Almanya ifadesi kullanıldı. Buna benzer diğer bir zorluk da tezin konusunu oluşturan Batı Avrupa Devletleri'nin AET ile başlayan ve AT ve AB ile devam eden örgütlenme biçimi içinde olmaları ve bunun tüm sistemi etkileyen bir durum olmasına dayalı olarak ortaya çıktı. Bu sürecin doğru aktarılması açısından 1991'e kadar olan dönemde AET ve AT ifadeleri sonraki dönem için AB ifadesi kullanıldı. Tüm bu karmaşık yapılanma sebebiyle bu çalışmayı sürdürürken çift yönlü bir öğrenme yani hem İran ve Ortadoğu'nun genel yapılanmasını hem de AB'nin yapılanmasını öğrenme zorunluluğu doğdu. Tezin başlangıç noktasını 1979 İran İslam Devrimi seçmiş olmamın en temel nedeni bu tarihi İran açısından önemli bir dönüm noktası olarak görmem ve bu tarihle birlikte Batı ile ilişkilerin ne oranda değiştiğinin analizini yapmanın İran İslam Cumhuriyeti'ni değerlendirmede önemli olacağını düşünmemden ileri gelmektedir. Bu sebeple, İran siyasal yaşamını derinden etkileyen İslam Devrimi'nin ortaya çıkış sebeplerini ve koşullarını izah etmenin gerekliliğini düşündüğümden birinci bölümde "Batı Avrupa ve İran Açısından Genel Siyasal Yapılanma" başlığı altında 1970'li yıllardaki genel siyasal sistemi anlatmayı uygun gördüm. Bu bölümde önce o dönemde dünya üzerinde var olan siyasal ortama, bunu takiben Batı Avrupa devletlerinin uluslararası sistem içindeki konumuna ve de son olarak İran'ın sistem içinde üstlendiği rollerin neler olduğuna yer verildi.İkinci bölüm ise "İran İslam Devrimi" başlığını taşımaktadır. İkinci bölüm İslam Devrimi'nin gerçekleşmesinden Ayetullah Humeyni'nin ölüm yılı olan 1989 yılına kadar olan dönemi kapsamaktadır Bu bölümde devrimin alt yapısını oluşturan sebepler, Humeyni ve onun yeni yönetim anlayışına yer verildi. Ayrıca yeni devletin ilk döneminde İran'ın dış politikasını etkileyen temel konular ve bunların Batı Avrupa ile olan ilişkilere etkisine de değinildi.Üçüncü bölüm, İran açısından hem Soğuk Savaş'ın bitmesi sebebi hem de Humeyni'nin ölümü sebebi ile yeni bir dönemin başlaması dolayısıyla "Humeyni Sonrası İran'da Yeni Dönem" başlığını taşımaktadır. Bu bölüm 1997'de iktidara gelen Muhammed Hatemi dönemine kadar olan kısmı içermektedir. Gerek dünya siyasetinde gerek İran siyasetinde oluşan gelişmeler sonrasında ortaya çıkan koşullar itibariyle bu dönem, İran ve Batı Avrupa ilişkileri açısından da oldukça yoğun bir dönemi kapsamaktadır. Söz konusu bu dönemde ilişkiler çok iyi olma noktasından çok kötü olma noktası arasında inişli-çıkışlı bir seyir izlemiştir.Dördüncü bölüm "Muhammed Hatemi İktidarı" başlığını taşımaktadır. Bu bölümde Hatemi'ni iktidara geldiği 1997 yılından 2003 yılına kadar ortaya çıkan tüm ilişkiler değerlendirilmiştir