Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuk ve ergenlerde yürütücü işlevlerin performans testleri ve davranışsal gözlemlere dayanan ölçekler ile değerlendirilmesi

ÖZET Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB); çocuk psikiyatrisi alanında üzerine en çok araştırma yapılan konudur. DEHB, dikkati sürdürmede zorluk, dürtü kontrol problemleri ve aşırı hareketlilik belirtileri ile kendini gösteren, nörogelişimsel bir bozukluktur. Sayılan bu üç ana belirti kümesi bozukluğun farklı bileşenlerini oluştursa da DEHB’nun kliniğe yansımasının temelinde yürütücü işlevlerdeki sorunlar yer almaktadır. Yürütücü işlevlerdeki eksikliklerin fark edilmesinin ve anlaşılmasının DEHB tanısı alan bireylerdeki problem davranışların anlaşılmasına yardımcı olacağı düşünülmektedir. Çalışmamızda 7-14 yaş DEHB tanısı alan çocuklar; yürütücü işlevleri performans testleri ve yürütücü işlevleri davranışsal gözlemlere dayanarak ölçen ölçekler ile değerlendirildi ve sağlıklı kontrollerle karşılaştırıldı. DEHB tanısı alan ve herhangi bir komorbiditesi olmayan 65 çocuk DEHB grubunu ve 26 çocukta sağlıklı kontrol grubunu oluşturdu. Genel psikiyatrik değerlendirme ve tanıların saptanması için Çocuklar İçin Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi- Şimdi ve Yaşam Boyu Versiyonu (K-SADS) uygulandı. Sosyodemografik bilgi formu dolduruldu. Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği (WISC-R) ile zeka değerlendirmeleri yapıldı. Yürütücü işlevleri performansa dayalı değerlendirilmesinde California Sözel Öğrenme Testi (CVLT), Rey-Osterrieth Karmaşık Figür Testi (REY), Sözel Akıcılık Testi, Renkli İz Sürme Testi (CCTT), Stroop Test, Benton Yüz Tanıma Testi (BFR), Benton Çizgi Yönü Belirleme Testi (BLO), Wisconsin Kart Eşleme testi (WCST), Peabody Resim-Kelime Testi kullanıldı ve Edinburgh El Tercih Envanteri uygulandı. Ayrıca DEHB ve Kontrol grubuna; Yürütücü İşlevleri Davranışsal Değerlendirme Envanteri Ebeveyn Formu (BRIEF), Çocuk ve Ergenlerde Davranım Bozuklukları için DSM-IV’e dayalı Tarama ve Değerlendirme Ölçeği (TURGAY), Conners Aile ve Öğretmen Değerlendirme Ölçekleri verildi. Araştırma örnekleminin %37,36’ü kız, %62,63’ü erkekti. Yaş ortalamaları 10,16 ±2,11 idi. İki grup yaş, cinsiyet açısından benzer özelliklere sahipti. DEHB grubunun sosyoekonomik düzeyi daha düşüktü (p= 0,002) DEHB grubunun WISC-R Genel toplam (p= 0,000); Sözel toplam puan (p = 0,000) ve Performans toplam puanları (p = 0,001) kontrollere göre daha düşüktü. DEHB grubundaki olgular CVLT, REY, Sözel Akıcılık, CCTT, Stroop, BFR, BLO, Peabody Resim-Kelime testlerinde kontrollere göre daha kötü performans sergilediler. Gruplar arasındaki fark bir çok alt testte istatistiksel olarak anlamlılık düzeyine ulaştı (p≤0.005). Ebeveyn ve öğretmen tarafından doldurulan ölçeklerin performans testleri ile anlamlı korelasyon gösterdiği ve testleri yüksek oranda yordayabildiği bulundu. Çalışmamızın DEHB’nda yürütücü işlevleri değerlendiren diğer çalışmalardan en önemli farkı daha geniş bir nöropsikolojik batarya uygulanmış olmasıdır. Çalışma için oluşturduğumuz bataryada çok sayıda testin olması; kesişim noktalarını artırarak DEHB yürütücü işlev profilini daha bütüncül değerlendirmemize ve ölçekler ile yürütücü işlev testlerinin daha geniş perspektifte karşılaştırılmalarına olanak sağlamıştır. DEHB ve kontrol grubu örneklem sayılarının düşük olması ve grupların zeka bölüm puanlarının farklı olması çalışmanın kısıtlılıklarını oluşturmaktadır. Daha geniş bir örneklem ve zeka bölüm puanları eşit DEHB ve kontrol grubu ile çalışmak, yürütücü işlevler hakkında daha net bir sonuç elde etmemizi sağlayabilir. Anahtar Kelimeler: Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu, yürütücü işlevler, çocuk, ergen ABSTRACT Attention Deficit and Hyperactivity Disorder (ADHD) is the most common topic that has been researched in the field of child psychiatry. ADHD is a neurodevelopmental disorder manifested by hyperactivity, impulse control problems and difficulty in sustaining attention. Although these groups of symptoms constitute three main components of ADHD, executive dysfunction is the fundamental finding in the clinical presentation. It has been argued that noticing and understanding the deficits in executive functions will be helpful in understanding the problem behaviors in individuals with ADHD. In our study, we assessed executive functions of 7-14 years old children, diagnosed with ADHD, by using performance tests and measurements based on behavioral observations and compared them with healthy controls. ADHD group was consisted of 65 children without comorbidity and healthy controls was consisted of 26 children. For psychiatric evaluation of the sample and detection of any other possible psychopathology, we performed Kiddie-Schedule for Affective Disorders and Schizophrenia for School Aged Children, Present and Lifetime Version (K-SADS). Sociodemographic data form was completed. Wechsler Intelligence Scale for Children (WISC-R) was performed to assess the intelligence. In performance based evaluation of executive functions California Verbal Learning Test-Child Version (CVLT), Rey-Osterrieth Complex Figure (REY), Verbal Fluency Test, Children’s Color Trails Test (CCT), Stroop Test, Benton Facial Recognition Test (BFR), Benton Judgement Of Line Orientation (BLO), Wisconsin Card Sorting Test (WCST), Peabody Picture-Word Test and Edinburgh Handnedness Inventory were administered. Additionally, Behavior Rating Inventory of Executive Function, DSM-IV Based Assessment of Disruptive Disorders in Child and Adolescents (TURGAY), Conners Parent and Teacher Rating Scales were completed by the families and teachers. The 37,36% were girl , 62,63% were male. Average age was 10,16 ±2,11.Two groups were similar with respect to gender and age. Socioeconomic status of the ADHD group was significantly lower (p= 0,002). The total (p= 0,000), verbal (p= 0,000), and performance score (p= 0,001) of WISC-R were significantly lower in the ADHD group when compared to control group. Subjects in the ADHD group showed poorer performance in CVLT, REY, Verbal Fluency, CCT, Stroop, BFR, BLO, and Peabody Picture Vocabulary Test than healthy controls. The difference between the two groups was significant in several subtests (p≤0.005). We found that the scales had significant correlations with the performance tests and they had high predictive values for the performance tests. The significant difference of our study, from other studies examining executive functions, was the administration of a comprehensive test battery. The wide range of the tests included in the battery yielded an increasing the intersection of executive function profile of ADHD and gave us the chance of comparing two groups in a wider perspective. The limitations of our study were the relatively small sample size and the difference between IQ scores of the groups. It is possible that a larger sample size and equivalent IQ scores between ADHD and control groups may allow us to get more accurate results for assessment of executive functions Key words: Attention Deficit and Hyperactivity Disorder, executive functions, child, adolescent