Gazzâlî ve David Hume'da nedensellik

ÖZET“Gazzâlî ve David Hume’da Nedensellik” başlığını taşıyan bu çalışmamızın amacı, düşünce tarihinin en köklü problemlerinden biri olan ‘nedensellik’ düşüncesini, biri İslâm düşüncesinin en önemli din bilginlerinden Gazzâlî ile diğeri Batı dünyasının onsekizinci yüzyılda ortaya çıkardığı, İngiliz empirist geleneğinin en önemli filozoflarından olan Hume’un görüşleri çerçevesinde ele alıp karşılaştırmaktır. Nedensellik düşüncesi gerek ontolojik, gerekse epistemolojik açıdan bireyin kendini anlama ve anlamlandırma faaliyetinin merkezinde olan bir kavramdır. Kavramsal açıdan, ‘her şeyin bir nedeni vardır; aynı şartlar altında aynı nedenler aynı etkileri doğurur’ şeklinde özetlenebilecek bu ilke, düşünce tarihinin bilgi birikimi ve tecrübesinin en önemli kaynağı durumundadır. Gerek felsefî, gerek bilimsel ve gerekse yalın bir bakış açısıyla da olsa bütün yargılarımızı karakterize eden şeyin neden ve etki dediğimiz süreçlerin bir sonucu olduğunu görmekteyiz. Düşünen varlıklar olarak bizler, en basit şeylerde dahi bir karar vermek durumunda kaldığımızda, geçmişte yaşadığımız tecrübe ve alışkanlıklarımıza bağlı olarak sonuca varmakta ve çoğunlukla da bunu içgüdüsel olarak yapmaktayızdır. Aslında ortaya koyduğumuz hemen bütün yargıları sorgulayarak ya da deneyerek değil de çoğunlukla gayri-ihtiyari üreten zihinsel bir süreci yaşamaktayız. Öyle ki, zamanla ortaya koyduğumuz bu yargılar değiştirilemez kanılar ve hatta kanunlar haline gelebilmektedir. Nitekim düşünce tarihi boyunca bilimsel gelişmelerin böyle bir birikimin eseri olduğunu anlamak hiçte zor değildir. Ancak “nedenle etki arasındaki ilişkiden kaynaklanan nedensellik düşüncesinin işaret ettiği sonuçların her zaman doğru ve hatta zorunlu olduğunu söylemek mümkün müdür? Tabiî âlemde algıladığımız ve ortaya koyduğumuz bilgilerde zorunluluğu imleyen bir nedensellik düşüncesi mi hakimdir? Eğer öyle ise, ilk insandan günümüze değin düşünce tarihi aynı şeyin tekrarı olan bir tür döngüselliğin ifadesi midir? Bireyler olarak bizler tüm çabalarımıza rağmen aslında var olan bir bilgi birikimiyle mi karşı karşıyayız? Eğer nedenselliğin ürettiği zorunluluk düşüncesini kabul edersek Müslüman bir birey ontolojik nedensellik açısıdan Tanrı’yı, bu âlemi ve kendisini nasıl anlamlandıracaktır? Sonuçları önceden belli olan bir bilgi imkânında ilâhî iradeye ve mucizeye nasıl anlam verebiliriz? Böyle bir döngüsellikte her bireyin olanı tekrar etmesinden başka, farklı bir bilgi ortaya koyma imkânı var mıdır?” şeklide sonu gelmeyecek soruları problem olarak ortaya koymak ve varsa nedensellik bağlamında çözümlerine değinmek tezimizin başlıca mahiyetini ve amacını oluşturmaktadır.Anahtar Kelimeler: Gazzâlî, Hume, Nedensellik, Neden-Etki, Mucize.The aim of our study titled, “The Concept of Causality in Gazali and David Hume,” is to analyze, discuss, and compare the concept of causality, one of the most important problems of the history of thought, in a comparative approach in the thoughts of two prominent philosphers, Gazali, one of the most prominent scholars of Islamic thought, and David Hume, one of the most important philosophers of the 18th century Western thought, who was the leading figure of the English empirist tradition. The concept of causality is at the center of individual’s endeavour of self-understanding and giving meaning to his or her life and existence, from both ontological and epistemological points of view. This principle might be conceptualized as, “everything has a cause; and under the same conditions same causes bring about the same effects,” and, as such, constitutes the most important source of the accumulation and experience of knowledge in the history of thought. We observe that all our judgments, whether from philosophical, or scientific, or quotidien points of view, are conditioned by what we call the processes of cause and effect. We, as thinking beings, when faced with even the least important decisions, come to decide according to our previous experiences and habits and we often do this instictively. As a matter of fact, we usually experience a mental process, which produces our judgments instinctively, and not by a process of interrogation or experience, so much so that these judgments might well become unchangeable persuasions, perhaps even codes. Likewise, it is not difficult to observe that, throughout the history of thought, most of the scientific developments came about as the results of the accumulation of such beliefs. Nevertheless, is it always possible to assume that the results of such relations between causes and effects are always correct and necessary? Does a concept of causality that imply necessity lie beneath every information conceived in the natural world and produced by our intellects? If so, is the history of thought, from the first human kind to our day, only an expression of a repetitive cycle of the same assumptions? Do we, as individuals, face the same repetitive and stagnant accumulation of knowledge despite all our endaevour to produce new knowledge? If we assume the concept of necessity produced by causality, how would a Muslim individual give meaning to God, to the world and to him or herself from the perspective of ontological causality? How can we give meaning to the divine providence and miracles in the possibility of knowledge the effects of which are already known. Is it possible for the individual to produce a different knowledge, not to repeat what is already known in such a cyclical procecss? It is the aim of our dissertation to set such never-ending questions and, if possible, to provide with their solutions in the context of causality. Key Words: Gazali, Hume, Causality, Cause-effect, Miracle