Hicri beşinci asır fıkıh usulü eserlerinde illet tartışmaları

ÖZETTezde ele alınan zaman dilimi yaklaşık olarak, Büveyhîler'in son dönemleri ile Büyük Selçuklular dönemini içine almaktadır. Bu zaman diliminde İslam dünyasında yoğun bir ilmî telif, eğitim ve tartışma faaliyeti yaşanmıştır ve diğer pek çok ilim dalı yanısıra fıkıh usûlünde de mühim gelişmeler ve dönüşümler meydana gelmiştir. Bu tesbite ve sözkonusu dönemin fıkıh usûlü eserleri bakımından zenginliğine binaen ele alınan çalışmanın giriş bölümünde tezin amacı, yöntemi ve kaynakları üzerinde durularak genel bir çerçeve çizilmiş ve fıkıh usûlünün gelişim süreci içinde ilgili dönemin özelliklerine değinilmiştir. Burada özellikle, ele alınan dönemdeki farklı usûl yaklaşımlarının tasnifine ve incelemede esas tutulan usûl eserlerinin tanıtılmasına genişçe yer verilmiştir. Bunun ardından, illet nazariyesinin ortaya çıkış ve gelişimi ele alınmıştır. Bu bölüm bir anlamda konunun tarihî arkaplanını vermektedir.İlk bölümde, kelam, dilbilim ve kıyas metodu açısından tartışmaların temelleri, bir başka deyişle, illetle ilgili tartışmaların anlaşılmasında daima gözönünde bulundurulması gereken nazarî mukaddimeler üzerinde durulmuştur. Öncelikle kelam ilmi açısından illetin bilgi değeri, hüküm anlayışı içerisinde illete farklı bakış açıları ve illetle ilgili tartışmalarda bilinmesi büyük önem arzeden aklî illet konusu ele alınmıştır. Dilbilim konusu içerisinde, esas olarak kıyasın naslara bağlı bir metod olmasından kaynaklanan, illet-lafız ilişkisi üzerinde durulmuştur. Bunun akabinde fıkıh usûlünde hüküm istinbat metodları ve kıyasın bunlar içindeki yeri ele alınmıştır. Çünkü kıyasın bir unsuru olarak illetin mahiyetinin anlaşılması, bir bütün olarak kıyasın mahiyetinin ve türlerinin anlaşılmasına bağlıdır. Tezin ikinci bölümünde ise, önceki tarihî ve nazarî mukaddimelere binâen, illetin mahiyeti, şartları ve tesbit yolları ile ilgili muhtelif görüşlerin ve tartışmaların ortaya konulmasına çalışılmıştır. Burada, usûlcülerin görüşleri genişçe ele alınmak suretiyle tanıtılmış ve farklı yaklaşımlar arası mukayeseler yapılmıştır.Netice olarak, kelamdaki aklî illete benzetilerek ortaya konulan fıkhî illet, beşinci yüzyılda mühim bir dönüşüme uğramış ve aklî illetle olan farklılıkları öne çıkarılmıştır. Ayrıca önceleri bir tür delil olarak algılanırken özellikle Eş'ari kelamının tesiriyle hüküm nazariyesi içinde bir tür hüküm olarak algılanmaya başlamıştır ve vaz'i olduğu vurgulanmıştır. Bu mühim değişiklikler, illetle ilgili tartışmaların tümüne yansımış ve özellikle konuyu detaylı bir incelemeye tabi tutan Gazâli ile teori olgunlaşmıştır. Bu durum teorinin sonraki gelişimini de belirleyici olmuştur. ABSTRACTThe period which is analysed in the thesis contains the last phase of Buwaihids and the whole of the Great Seljukids. There was an intensive scientific and educational activity and discussions on various subjects in this period. And we see very important developments and transformations in usul al-fiqh among other sciences. Based on this fact and the richness of materials in this field, we studied the development of the theory of 'illa on which so much discussions took place in this period. The thesis has an introductory chapter, two main chapters in which the theory is analysed, a concluding chapter and a supplementary part.After posing my the methodology, I gave an outline of the above mentioned period within the process of development of usul al-fiqh and the emergence and development of the theory of 'illa in the introduction. I may say that this part provides an outlook of the history of the problem.In the first chapter named "The foundations of the theory of the 'illa", I analysed the foundations of the theory from the point of kalam (theology), linguistics and methods used in usul al-fiqh especially analogy. This analysis was made to extract the ontological, epistemological and methodological principles on which the theory is based. One should not forget these bases to understand the discussions, especially the arguments for or against any subject. First, the epistemological value of 'illa and different views about the epistemological sources of hukms (norms) were studied and then the similarity between the shar'i 'illa and aqli 'illa was explained. Secondly the relation of 'illa with text was studied, and this is because of the dependence of the method of analogy to the nusus (religious texts). Thirdly the methods of extracting hukms in usul al-fiqh, especially qiyas (analogy) was studied. Because the 'illa is an element of qiyas, we need to define the qiyas and its types in usul al-fiqh to understand the role of 'illa in it. In the second chapter named "the basic discussions on 'illa", I studied the essence of 'illa, the conditions of it, and the methods and tecniques used to determine it in length and gave different views of usul scholars on every subject. In conclusion, the theory of 'illa fiqhiyya which was founded by imitating the theory of 'illa in Kalam, underwent a process of transformation in the fifth century of Hijrah and scholars stressed the differences between these two types of 'illa. The usul scholars began to see 'illa fiqhiyya as a conventional sign (alâmah) put by Shâri' to guide to the hukm shar'i. Moreover, Asharite theory of hukm deeply affected the views of usul scholars. These changes began to reshape the discussions and Gazâli who analysed the subject in detail described the 'illa fiqhiyya as a kind of hukm and synthesized different views of scholars within his own ontology and methodology. This, in return, determined the development of the theory in the post-Gazalian period