Het schenken van gebrandschilderde glazen voor en na de Reformatie aan Noord-Nederlanse kerken. Veranderingen, continuïteit of beide?

Abstract Het schenken van gebrandschilderde glazen aan Noord-Nederlandse kerken tussen ca. 1450 en ca. 1650 was een complexe aangelegenheid. De motivaties van de opdrachtgevers hadden immers dikwijls zowel een werelds als religieus karakter. Uitgangspunt voor het onderzoek naar de verschillen dan wel continuïteit bij glasdonaties vormen de aspecten die een rol speelden in de middeleeuwse memoriecultuur. De inzichten in deze complexe cultuur zijn ontwikkeld door Otto Gerhard Oexle, Truus van Bueren en vele anderen. Zij tonen aan dat de memoriecultuur een overkoepelend begrip was, waarin maatschappelijke, politieke, juridische, economische en religieuze (de zorg voor het zielenheil) aspecten met elkaar waren verweven. Zowel voor- als na de Reformatie blijken al deze aspecten, in wisselende gedaanten, aan de orde te zijn bij glasschenkingen. Hierdoor is het mogelijk de opdrachtgeving uit de beide perioden te vergelijken aan de hand van de kenmerken, zoals geformuleerd voor de middeleeuwse memoriecultuur.. De vraag is in hoeverre de grote politieke en religieuze omwentelingen, die in het onderzochte tijdvak in de Nederlanden plaats vonden, de opdrachtgeving van glazen hebben beïnvloed. Politiek gezien veranderden de Noordelijke Nederlanden van een onderdeel van het Habsburgse Rijk langzaam maar zeker in een zelfstandige Republiek. Ook de godsdienst onderging grote veranderingen: de publieke kerken gingen na de Alteratie over in gereformeerde handen en de katholieke eredienst werd verbannen naar de clandestiene sfeer. Om een zo genuanceerd mogelijke vergelijking te maken tussen de opdrachtgeving van glazen uit beide perioden is het belangrijk onderscheid te maken tussen ‘smalle’ of ‘brede’ gezichtspunten. Wanneer op ‘smalle’ wijze naar de omwentelingen wordt gekeken, ziet men vooral veranderingen na de Reformatie: de machthebbers in de Republiek (overheden, aanzienlijke particulieren en enkele edelen) schonken glazen, die verwezen naar de nieuwe Republiek en de gereformeerde religie. Dit staat in contrast met de voorreformatorische opdrachtgeving: de Bourgondisch-Habsburgse vorsten, edelen, aanzienlijke particulieren en kerkelijke en geestelijke functionarissen doneerden toen glazen, die (naast wereldlijk vertoon) verband hielden met de middeleeuwse, katholieke gedachteniscultuur. Het is vanzelfsprekend dat de laatstgenoemde schenkingen verdwenen uit de openbare kerken, toen deze gereformeerd werden. Een ‘brede blik’ ten aanzien van bijvoorbeeld overheidsschenkingen laat echter een genuanceerder beeld zien: de narefomatorische donaties van de overheden uit de Republiek tonen nog steeds de behoefte van het hoogste landsbestuur om zich op complexe wijze door een glasschenking te manifesteren. Wereldse motivaties, zoals machtsvertoon en legitimatie, blijken hierbij onveranderd een rol te spelen. Ook ten aanzien van de religieuze drijfveren geeft de ‘brede blik’ genuanceerdere inzichten: hoewel de nareformatorische glazen weliswaar geen katholieke connotatie meer hebben, is de rol van religie dikwijls nog steeds vitaal. De overheid van de Republiek beschouwde zich immers als ‘Hoeder van de Kerk’ en in die hoedanigheid waren de wereldse en religieuze aspecten hoogstwaarschijnlijk verweven bij hun donaties aan kerken