Reinhold Niebuhr. Antropologie en Politieke theorie: een onderzoek naar de relatie tussen de christelijke antropologie van Reinhold Niebuhr en zijn leer van de internationale betrekkingen

Niebuhrs visie op het wezen en de bestemming van de mens wordt primair ingegeven door de gedachte dat de mens door God geschapen is. De gedachte dat de mens geschapen is, betekent dat Niebuhr, in tegenstelling tot het moderne denken, vorm en vitaliteit bij elkaar houdt. Het betekent ook dat de menselijke individualiteit overeind blijft. Volgens het christelijke geloof is de mens slechts gebonden aan de wil van God, zoals die in Christus openbaar geworden is. Omdat de mens dit binnen de grenzen van zijn geschapenheid dient te verwezenlijken, gelden voor hem twee wetten: de wet van de liefde en de wet van de geschapenheid. Uit deze gedachte vloeit voort dat het kwaad ontstaat wanneer de mens deze wetten overschrijdt. Dat laatste ontstaat wanneer de mens zijn eindige partiele ik oneindige waarde toekent. In sociaal opzicht leidt dit tot de zonde van egoisme en eigenbelang. In religieus opzicht voert dit tot de zonde van hoogmoed en zelfverheffing; het als God willen zijn. In Niebuhrs antropologie hangt het wezen van de mens nauw samen met zijn bestemming. Het een is niet te denken zonder het andere. Het wezen van de mens wordt namelijk bepaald door zijn vrijheid. Dat betekent enerzijds dat de mens beperkt en eindig is. Anderzijds betekent het dat de mens in staat is boven zichzelf uit te stijgen. De mens blijft dus altijd schepsel al transcendeert hij tot grote hoogte. Tegelijkertijd bezit de mens altijd vrijheid, al verkeert hij in de laagste aspecten van het natuurlijke leven. Deze gedachte is fundamenteel voor al het denken van Niebuhr. Vanuit deze gedachte komt hij ook tot een duiding van het kwaad. Hij definieert het kwaad, de zonde als een verkeerd gebruik van de menselijke vrijheid. Door een verkeerde voorstelling van zijn vrijheid, komt de mens tot het doen van zonde. Ten diepste wordt dit veroorzaakt door angst, die wordt veroorzaakt door een situatie van vrijheid enerzijds en gebondenheid anderzijds. Uiteindelijk leidt dit tot de opvatting dat het kwaad met de vrijheid van de mens gegeven is. Overigens, zonder dat dit betekent dat de mens gedetermineerd is tot het doen van kwaad. De gedachte van de oorspronkelijke zonde van de mens, zoals die wordt beschreven in Genesis drie, houdt nauw verband met de gedachte van de oorspronkelijke gerechtigheid (justitia originalis). De mens heeft ergens een besef, een herinnering van het goede, waardoor hij verantwoordelijk kan worden gehouden voor het kwade. De mogelijkheid tot zelftranscendentie stelt de mens, in tegenstelling tot het dier, in staat tot reflectie op zijn gedrag. Het stelt hem ook verantwoordelijk voor de manier waarop hij omgaat met zijn medemensen. Volgens Niebuhr zijn mensen onderling best in staat tot wederzijdse liefde. Het wordt echter anders wanneer er sprake is van groepen. Op dat moment daalt het zedelijke niveau van handelen en wordt haast onmogelijk om onderlinge liefde te eisen. Dit verschil in gedrag wijt Niebuhr aan de beperking van de mens tot zelftranscendentie. Die neemt in groepsverband zienderogen af. Waar de norm van de liefde niet meer regelrecht van toepassing is, geldt de afgeleide norm van gerechtigheid. De norm van gerechtigheid tussen groepen van mensen kan alleen afgedwongen worden door macht. Niebuhr onderscheidt twee soorten van macht: de macht van de overheid en machtsevenwicht. Waar op nationaal niveau de overheidsmacht een rol speelt, geldt voor internationale betrekkingen het concept van machtsevenwicht. Dat heeft als consequentie dat een wereldgemeenschap niet tot de mogelijkheden behoort. De hoogst haalbare norm is gerechtigheid, afgedwongen door een evenwicht van macht. Niebuhrs bijbels geinspireerde visie op de werkelijkheid, ligt aan de basis van wat hij christelijk realisme noemt. Deze term veronderstelt dat het christelijke denken een realistische, werkelijkheidsgetrouwe visie op de werkelijkheid geeft. Alleen op basis van een christelijke visie op de werkelijkheid, kan een realistische politiek worden gevoerd. Niebuhrs positie als christelijke realist, onderscheid hem op vele punten van de realisme als school in de internationale betrekkingen. Om dit te illustreren is het handig een onderscheid te maken tussen realisme op descriptief niveau en normatief niveau. Niebuhr deelt het realisme op descriptief niveau. Op dat punt kan hij zelfs de vader van het realisme worden genoemd. Hij verschilt echter wezenlijk van het 'mainstream' realisme waar het aankomt op het normatieve gehalte van het realisme. In alle gevallen blijft Niebuhr streven naar de doorwerking van hoge ethische normen zoals gerechtigheid en liefde. Nooit zal hij zich neerleggen bij de pessimistische kijk op de werkelijkheid. De mens is temidden van zijn oorspronkelijke zonde geroepen tot een terugkeer naar de oorspronkelijke gerechtigheid. Niebuhrs antwoord op de klassieke en moderne antropologie is tevens een afwijzing van dit denken. Volgens hem kenmerken zowel de moderne als de klassieke antropologie zich door drie misvattingen. In de eerste plaats wordt de mens gezien als rede of vitaliteit, waarbij men vaak vanuit een van beide de gehele werkelijkheid probeert te verklaren. In de tweede plaats ontnemen zij de mens zijn persoonlijkheid. In de derde plaats onderkennen zij niet dat de mens zoveel vrijheid bezit dat hij zowel natuur als rede kan doorbreken. De politieke uitwerking hiervan, in respectievelijk het liberalisme en het marxisme en alle tussenvormen, hebben dan ook een negatieve (politieke) uitwerking. Niebuhr schikt er niet voor terug om dit te illustreren aan de hand van de opkomst van Nazi-Duitsland, het communisme van Stalin en het idealisme van president Wilson. Niebuhr heeft in zijn leven veel kritiek geleverd op tal van denkers en politieke stromingen. Zijn erfenis is enerzijds een gevolg van zijn voortdurende kritiek op anderen. Tegelijkertijd moet gezegd worden dat Niebuhr wel degelijk een waardevol alternatief heeft gepresenteerd, die de geschiedenis in is gegaan als het christelijke realisme. Op de vraag of hij hiermee de beste benadering van de (politieke) werkelijkheid heeft gegeven, zou Niebuhr steevast hebben geantwoord: 'you shall know by their fruits'