Artuklu Sikkelerinde Yazı ve Süsleme Kompozisyonu

Tez; Türkiye il, arkeoloji ve etnografya müzelerinde bulunan Artuklu devrine ait sikkelerdeki yazılar okunarak, süslemeler tahlil ve tasnif edilmesi kapsamında, sanat tarihi disipliniyle bilimsel bir çalışma ortaya koymayı temel amaç edinmiştir. Artuklu sikkelerinin, ticari bir araç olmanın yanında, iletişim kaynaklarının kısıtlı olduğu Ortaçağ ortamında bir bilgi kaynağı, bir propaganda malzemesi ve melikin halka ulaşımdaki kitlesel iletişim aracı biçiminde kullanıldığı anlaşılmaktadır. Üzerlerinde yer alan unsurlara göre: geometrik, bitkisel ve figürlü süsleme olarak gruplanan sikkelerde; yapılan araştırmamıza göre, XI. yüzyıldan itibaren Bizans sikkelerinden kopya, Hristiyanlık betimlemelerinin kullanıldığı, XI. yüzyılın ortalarından sonlarına kadar -istisna örnekler olmakla birlikte- Sasani, Grek, Roma ve Bizans tarzında gücün ve iktidarın sembolü portreler yaygınlaştığı görülmüştür. XII. yüzyılda ise, İslam öncesi Türklerde görülen, yıldız kültü ve astral mitler, Ortaçağ mistisizminde astrolojiye verilen önem ile birleşerek gezegen ve burç sembollerine dönüşmüştür. XII. yüzyılın sonlarına doğru, Moğol işgalleriyle birlikte eski Türklerde maddi kültürü oluşturan izler canlanarak tören/toy sahneleri, Türklerde Kağan'ın kadim oturuş biçimi olan bağdaş kurmak ve tahtta oturmak gibi Orta Asya tarzında imgeler öne çıkmıştır. XIII. yüzyıldan itibaren ise, Çift başlı kartal, arslan-Güneş ve kentavros gibi mitolojik anlamlar taşıyan yaratıkları görmeye başlamaktayız. Sikkelerde karşımıza çıkan kadın-erkek portrelerinin, ikonografik anlam veren mitolojik yaratıkların, Asya, Mezopotamya ve Anadolu'nun binlerce senelik inançları arasında olan, Grek-Roma ve Bizans sanatında son şeklini aldığı haliyle, Artuklular döneminde geçmişteki anlamlarını yitirerek, sembolik, astrolojik, koruyucu bir tılsım, nazar veya dekoratif olarak işlenmiş olduğunu düşünmekteyiz. Yerel sanat yapıtlarından etkilenmiş Artuklu sikkelerinde; kıyafet, saç ve başlıklarda Grek, Helenistik, Roma ve Bizans etkileri ağır basmakla birlikte, pek çok sikkedeki portrenin yüz özellikleri Türk tipi olarak tanımlanan Ay yüzlü, badem gözlü Uygur tipinde betimlenmiştir. Bir Artuklu sikkesinin devlet tarafından basıldığı, dolayısıyla bir evrak olduğu, resmi bir söyleminin olduğu unutulmamalıdır. Bu söylem çoğu kere dönemin siyasetine politik bir bakış olduğu gibi, üzerindeki portre ve büst betimlemelerinin, -yazılarda olduğu gibi- hükümdarın simgesi olduğu sonucuna varılmaktadır. Ancak, şu da bir gerçektir ki simgeler yaratıldığı kültürde bir anlam kazanmakta; konuya yabancı bir toplumda anlaşılması beklenmemelidir. Bu anlamıyla, Artuklu sikkelerinde gördüğümüz portre simgeleri ile verilmek istenen sikke portresindeki efsanevi kişilikle özdeşleştirilme imgesinin başarılı olması beklenmemelidir