ARABIC EDUCATION IN THE OTTOMAN MADRASAS FROM THE REIGN OF SULTAN MEHMED II THE CONQUEROR PRIOR TO THE TANZIMAT

Bu araştırmanın amacı, Osmanlı medreselerinde, Fâtih döneminden Tanzimatza kadar Arap dilinin öğretiminde kullanılan yöntemler, okutulan kitaplar, Arapçanın ders programlarındaki yeri ve bu bağlamda Osmanlı medrese eğitiminde Arapçanın nasıl bir konuma sahip olduğunu araştırmaktır. Bu araştırma, yazılı kaynak (literatür) taramasına dayanmaktadır. Çalışmada kullanılan araştırma yöntemi, tarihsel modeldir. Tarihsel modelle, belli bir geçmiş olay ve bu olayın günümüze etkileri incelenmektedir. Tarihsel araştırmaların verilerini, yazılı kaynaklar (örneğin, kitaplar, dergiler, arşiv belgeleri, resmî yazışmalar, sözleşmeler vb.) oluşturmaktadır. Söz konusu çalışma da tarihî verilere dayanarak, çıkarımlar yapmaya yönelik olduğundan; bu yöntemin kullanılması uygun görülmüştür. Araştırma türü ise betimseldir; betimsel araştırmalar, geçmişte ya da hâlâ var olan bir durumu olduğu haliyle betimlemeyi amaçlayan araştırmalardır. Bu çalışmada da geçmişte var olan bir kurum olan medrese eğitimi olduğu gibi yansıtılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın evrenini, Osmanlı Devletiznin Fâtih döneminden (1451) başlayarak Tanzimatzın ilan edilişine kadarki dönemde (1839) yüksek öğrenim kurumu olan medreselerin eğitim sistemi oluşturmaktadır. Evrenin bir parçası niteliğindeki araştırmanın örneklemini ise, bu medrese eğitimi içerisindeki Arapçanın öğretimi oluşturmaktadır. Çalışmada örneklem türlerinden küme örnekleme yöntemi kullanılarak Arapça öğretimi, sarf ilmi, nahiv ilmi, belâgat ilmi olarak kümelenmiştir. Nitel bir çalışma olan araştırmamızda, nitel çalışmalarda kullanılan veri toplama yöntemlerinden belge toplanması ve analizi, yapılan eserlerin incelenmesi ve değerlendirilmesi gibi veri kaynaklarına başvurulmuştur. Çalışmanın verileri nitel olduğundan, veri toplama tekniği olarak belgesel tarama kullanılmıştır. Bu çalışmada, konuyla ilgili arşiv belgeleri, vakfiyeler, kânûnnâmeler, otobiyografiler, icâzetnâmeler, ders programları ile Türkçe, Arapça, Osmanlıca, İngilizce ve Fransızca olmak üzere çeşitli dillerde yayımlanmış kitaplar, sözlükler, makaleler, bildiriler, medrese eğitimi üzerine yayımlanmamış yüksek lisans ve doktora tez çalışmaları taranarak söz konusu döneme ilişkin vi medreselerde Arapça sarf, nahiv, belâgat üzerine okutulan ders kitapları incelenmiştir. Verilerin analizi için ise, nitel analiz tekniklerinden betimsel analiz yöntemi kullanılmıştır. Bulgular, Arapçanın Osmanlı medreselerinde dinî ilimlere hazırlayıcı bir konuma sahip olduğunu ve dinî metinleri anlamaya yönelik olarak öğretildiğini göstermektedir. Bu amaç doğrultusunda gramer ve metin ağırlıklı bir dil öğretiminin gerçekleştirildiği saptanmıştır. Bu bulgular ışığında, günümüz modern öğretim yöntemleri uygulanırken Osmanlı âlimlerinin ortaya koyduğu Klasik Arapça gramer kitaplarına da başvurulmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Eğitim Sistemi, Medreseler, Arap Dili Eğitimi, Öğretim Yöntemleri, Ders Programları, Arapça Gramer Kitapları.This study, from the reign of Sultan Mehmed II the Conqueror prior to the Tanzimat, aims to deal with the methods and books used in the education of the Arabic language and to state the place of Arabic in the curriculum in the Ottoman madrasas, and in this context, to determine the position of Arabic in the education of Ottoman madrasas. This study is based on browsing written sources, i.e. literature. The experimental method used in this study is historical model. With this model, a particular event in the past and its influence on the present day are examined. Written sources such as books, journals, archival documents, offical correspondence, contracts compose the data of historical researches. Since the mentioned study based on historical data is intended for making inferences, using this method is preferred. The type of this study is descriptive. Descriptive studies are the ones which aim to describe a situation existing in the past or in the present as it was or it is. Likewise, in this study, the madrasa, an institution existed in the past, and its education are tried to be reflected as they were. The study population of this research consists of the educational system of madrasas which were the institutions of higher education during the period from the reign of Sultan Mehmed II the Conqueror (1451) prior to the declaration of the Tanzimat (1839). Described as the part of the study population, the sample of the research is mainly composed of Arabic education in these madrasas. In this study, upon using cluster sampling from the sampling techniques, Arabic education is divided into three groups, morphology (sarf), syntax (nahiv) and rhetoric (belâgat). In this research which is a qualitative study, data acquisition methods, used in the qualitative studies as data sources, such as document collection and its analysis, the survey and the evaluation of the work pertaining to this area are applied. As the data of this research is qualitative, documentary survey is used as data collection techniques. In this study, upon surveying archival documents, deeds of endowments (vakfiye), legal codes (kanunnâme), autobiographical notes, madrasa certifications (icâzetnâme), curriculums related to this topic; viii and the books, dictionaries, articles, symposium declarations published in a variety of languages, mainly in Turkish, Arabic, Ottoman, English and French; and unpublished master and doctorate theses upon the madrasa education; pertaining to morphology (sarf), syntax (nahiv) and rhetoric (belâgat) in Arabic, used in the madrasas in the aforementioned period are examined. In order to analyse the data, descriptive analysis method from the qualitative analysis tecniques is applied. Studies indicate that the Arabic language, in the Ottoman madrasas, had a position to prepare the students for the religious sciences and it was taught so as to comprehend the religious texts. For this purpose, it is determined that the language education mainly based on the grammatical rules and texts was implemented. In the light of this information, it is proposed that whilst carrying out the modern education methods, the classical Arabic grammar books used by the Ottoman scholars be applied. Key Words: Ottoman Education System, Madrasas, Arabic Language Education, Teaching Methods, Curriculums, Arabic Grammar Books