Renesansowe imitacje horacjańskie w Polsce – teoria i praktyka literacka

Artykuł został opublikowany w serii "Humanizm. Idee, nurty , paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiejAutorka rozpoczyna wywód od rekapitulacji tez Robortella z traktatu Paraphrasis... (1548), przedstawiającego założenia poetyckie Horacego. Tak Robortello, jak i Horacy kładą nacisk na to, że poeta powinien uczyć (prodesse) lub bawić (delectare), lub czynić jedno i drugie jednocześnie. Tylko to ostatnie pozwoli jednak poszerzyć krąg odbiorców dzieła. W literaturze rzymskiej wyróżniano kilka typów nawiązań do poprzedników. Po pierwsze: tłumaczenie dosłowne, po drugie zaś: naśladowanie (imitatio) – najbardziej cenione, rozumiane jako wyszukanie najciekawszych rzeczy u poprzedników i połączenie ich z własnym ingenium, by uzyskać zamierzony efekt artystyczny. Recepcję tych teorii wprowadza autorka na przykładzie twórczości elegijnej w Polsce. Na dwóch jej biegunach umieszcza Klemensa Janicjusza (jako naśladowcy utworów „płaczliwych” jak Tristia) i Jana Kochanowskiego (inspirującego się przede wszystkim utworami o topice miłosnej). Innym typem nawiązań obserwowanych w literaturze renesansowej, poza adaptacjami i parafrazami, są reminiscencje i aluzje, przejawiające się np. w adaptowaniu specyficznie horacjańskich motywów i tematów. Przykładem wielości typów odniesień zawartych w pojedynczych utworach jest oda XI w Lyricorum libellus (1580) Kochanowskiego: In equum, nawiązująca co najmniej do trzech utworów Horacego, ale unikająca bezpośrednich zapożyczeń. Dwuznaczność rozegrana została przez poetę przede wszystkim na płaszczyźnie znaczeń: zwrotów do realnego lub boskiego (mitologicznego) adresata oraz dosłowną lub metaforyczną wymową utworu. Drugim omawianym przykładem jest epigramat 60 In culicem ze zbioru Foricoenia będący nawiązaniem do greckiego utworu Meleagra. Obydwa utwory opierają się na zawieszeniu pomiędzy poetyką powagi i żartu. W wypadku Kochanowskiego warstwa literalna wyzyskuje topikę miłosną, warstwa erudycyjna zaś stanowi metaliteracki komentarz oparty o poetykę heroikomiczną. W podsumowaniu autorka zwraca uwagę na obecny w utworach Kochanowskiego element, który może być wyróżnikiem renesansowego sposobu dialogowania z antykiem, nieobecnym w późniejszej liryce nowołacińskiej. Kochanowskiego cechuje bowiem ideowo-estetyczna jedność znaczeniowa, później, np. u Sarbiewskiego, sprowadzona wyłącznie do podobieństwa formalnego.Monika Szczot Renaissance Horatian Imitations in Poland – Literary Theory and Practice The author begins her argument with a recapitulation of Robortello's theses from his treatise Paraphrasis… (1548), presenting Horace's poetic assumptions. Both Robortello and Horace emphasize that the poet should teach (prodesse) or entertain (delectare), or do both at the same time. But only the latter would allow broadening the audience of the work. There were several types of references to predecessors distinguished in Roman literature. First: literal translation; and second, imitation (imitatio) – the most valued, understood as finding the most exciting things in the predecessors and combining them with their own ingenium to achieve the intended artistic effect. The author introduces the reception of these theories on the example of elegiacal texts in Poland. At its opposite poles, she places Klemens Janicjusz (as a follower of lamentation poems like Tristia), and Jan Kochanowski (inspired mainly by love poems). Another type of references observed in Renaissance literature, apart from adaptations and paraphrases, are reminiscences and allusions, manifested, for example, in the adaptation of specifically Horatian motifs and themes. An example of the multitude of reference types included in individual works is Ode XI in Lyricorum libellus (1580) by Kochanowski, In equum, referring to at least three works by Horace, but avoiding direct borrowings. The poet played the ambiguity primarily on the plane of meanings: through addressing the real or divine (mythological) recipient, and through the literal or metaphorical sense of the work. The second discussed example is the epigram 60th In culicem from the Foricoenia collection, which is a reference to a Greek song by Meleager. Both works are based on a suspension between the poetics of seriousness and fun. In Kochanowski's case, the literal layer exploits the love theme, while the erudite layer is a metaliterary commentary based on heroicomic poetry. In summary, the author draws attention to an element present in Kochanowski's works, which may be a distinguishing feature of the Renaissance dialogue with antique, absent in later neo-Latin poetry. Kochanowski is characterized by ideological and aesthetic unity of meaning, which later, e.g. in Sarbiewski's, was reduced only to formal similarity.Ewa Kuczyńsk