On the need to use transnational view on the ‘women question’ under the Prussian partition at the turn of the 19th and 20th centuries

W dotychczasowych badaniach nad „kwestią kobiecą” pod zaborem pruskim dominowało podejście narodowe. Polki ukazywane były jako strażniczki tożsamości narodowej, których nie interesowała walka o prawa kobiet. Aktywność Niemek nie była dotąd przedmiotem badań i informacje o niej ograniczały się do wskazania ich nacjonalistycznego zaangażowania. Ukształtował się więc obraz kobiet obu narodowości żyjących w sąsiedztwie, ale w dwóch wrogich wobec siebie społeczeństwach. Nowsze wyniki badań ujawniły jednak przypadki współpracy. Ich analiza wymaga przyjęcia odmiennej perspektywy analitycznej, a więc odejścia od paradygmatu konfliktu i wykorzystania możliwości, jakie daje zwrot transnarodowy w badaniach historycznych. Historia transnarodowa zajmuje się wszystkim, co przepływa i krzyżuje się ponad państwami i społeczeństwami, a więc także koncepcjami, które aktywizowały kobiety do działania. Pozwala więc szukać wspólnych przestrzeni Polek i Niemek pod zaborem pruskim, które mogły powstawać w ramach pewnej wspólnoty wartości związanej z dążeniem do rozwiązania „kwestii kobiecej”.So far the research on the “woman question” under the Prussian partition has been dominated by the national paradigm. Through it Polish women were presented as female guardians of the national identity who were not interested in the battle for women’s rights. On the other hand, there has been no research on the engagement of German women and information about it was limited to their commitment to nationalism. Therefore an image emerged in which those women were depicted as coming from two neighbouring but hostile nationalities and societies. However, the most recent research revealed that some cases of cooperation existed. In order to analyse them, however, we need to use another analytical perspective: abandon the paradigm of conflict and instead take the opportunities brought about by the transnational turn in historical research. Transnational history deals with everything that floats and meets beyond the borders of states and societies, and that also includes the concepts that mobilised women to get involved. Therefore it allows to discover common ground for Polish and German women under the Prussian partition that might have laid foundations for a community of shared values to address the “woman question”.Publikacja przygotowana/finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą DIALOG w latach 2019–2021. Jest wynikiem udziału w projekcie badawczym pt. „Ośrodek badań historii kobiet”, nr 0016/DLG/2019/10.agnieszka_szudarek@wp.plAgnieszka Szudarek – doktor habilitowana, profesor nadzwyczajny w Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego. Kierownik Zakładu Studiów Społecznych i Gospodarczych (od 2016 r.). Członek Zespołu Badawczego Historii Kobiet Komitetu Nauk Historycznych PAN oraz Komisji Historii Kobiet przy Zarządzie Głównym PTH. W latach 2007–2011 sekretarz oddziału szczecińskiego Polskiego Towarzystwa Historycznego. W 2013 r. weszła w skład Komitetu Redakcyjnego i Rady Naukowej czasopisma „Studia Maritima”. Zainteresowania badawcze obejmują przemiany społeczne w Prusach w XIX w., zwłaszcza sytuację szlachty, stowarzyszenia kobiece, a także życie codzienne w latach I wojny światowej. W swoim dorobku ma ok. siedemdziesięciu różnego typu publikacji, w tym dwie monografie oraz pięć współredagowanych prac zbiorowych. Wyniki swoich badań ogłasza m.in. na łamach „Przeglądu Historycznego”, „Śląskiego Kwartalnika Historycznego Sobótka” i „Zapisków Historycznych”. Organizowała lub współorganizowała siedem konferencji naukowych. W latach 2009–2011 była kierownikiem grantu MNiSW. Laureatka Nagrody Naukowej im. Gerarda Labudy w 2013 r.Uniwersytet SzczecińskiArchiwum Państwowe w Poznaniu.Akta miasta Poznania, sygn. 3943.Prezydium Policji, sygn. 4325, 4326.Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem, I. HA Rep. 77, Tit. 662, Nr. 121, 130.Bluszcz, nr 1, 1907.Bluszcz, nr 1, 1908.Bluszcz, nr 9, 1908.Dziennik Poznański, nr 111, 1908.Dziennik Poznański, nr 118, 1908.Dziennik Poznański, nr 275, 1908.Gazeta Częstochowska, nr 92, 1910.Gazeta dla Kobiet, nr 10, 1909.Głos Wielkopolanek, nr 2, 1913.Głos Wielkopolanek, nr 30, 1908.Głos Wielkopolanek, nr 38, 1908.Głos Wielkopolanek, nr 3, 1908.Postęp, nr 97, 1910.Ster, nr 1, 1910.Ster, nr 2, 1908.Czartoryska, Elżbieta. Likowski, Edward, ks. Sprawozdanie z 50-cio letniej działalności Towarzystwa Pań Miłosierdzie św. Wincentego à Paulo w Poznaniu, (Poznań, 1904).Walewska, Cecylia. Ruch kobiecy w Polsce. Część II, (Warszawa, 1909).Wegner, Marie. Merkbuch der Frauenbewegung, (Leipzig–Berlin 1908).Pachucka, Romana. Pamiętniki z lat 1886–1914, (Wrocław: Ossolineum, 1958).Baszko, Agnieszka. „Organizowanie się kobiet polskich w Poznańskiem na przełomie XIX i XX wieku”, w: Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska, Andrzej Szwarc (red.), Działaczki społeczne, feministki, obywatelki…, Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), t. 2, (Warszawa: Neriton, 2009), 292–298.Baszko, Agnieszka. „Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Dziewcząt w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1871–1918”, Studia Historica Slavo-Germanica, t. 26, 2004/2005, 99–141.Bayly, Christopher A. Beckert, Sven. Connelly, Matthew. Hofmeyr, Isabel. Kozol, Wendy. Seed, Patricia. „AHR Conversation: On Transnational History”, The American Historical Review, vol. 111, iss. 5, 2006, 1441–1464.Blobaum, Robert. „«Kwestia kobieca» w Królestwie Polskim (1900–1914)”, w: Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska, Andrzej Szwarc (red.), Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), (Warszawa: Neriton, 2018), 37–56.Briatte, Anne-Laure. Bevormundete Staatsbürgerinnen. Die radikale Frauenbewegung im Deutschen Kaiserreich, (Frankfurt–New York: Campus Verlag, 2020).Dadej, Iwona. Beruf und Berufung transnational. Deutsche und polnische Akademikerinnen in der Zwischenkriegszeit, (Osnabrück: fibre Verlag, 2019).Frevert, Ute. „National oder International. Die internationalen Beziehungen der deutschen bürgerlichen Frauenbewegung”, Feministische Studien, Bd. 12, H. 2, 1994, 34–52.Gehmacher, Johanna. „Moderne Frauen, die Neue Welt und der alte Kontinent”, Österreichische Zeitschrift für Geschichtswissenschaften, Bd. 22, H. 1, 2011, 16–40.Gehmacher, Johanna. Heinrich, Elisa. Oesch, Corina. Käthe Schirmacher. Agitation und Autobiografische Praxis zwischen radikaler Frauenbewegung und völkischer Politik, (Wien–Köln–Weimar: Böhlau Verlag, 2018).Iriye, Akira. Saunier, Pierre-Yves. „Introduction”, w: Akira Iriye, Pierre-Yves Saunier (eds.), The Palgrave Dictionary of Transnational History. From the mid-19th to the present day, (New York: Palgrave Macmillan, 2009), XVII–XX.Janz, Oliver. Schönpflug, Daniel. „Introduction”, w: Oliver Janz, Daniel Schönpflug (eds.), Gender History in a Transnational Perspective. Networks, Biographies, Gender Orders (New York–Oxford: Berghahn, 2014), 1–24.Janz, Oliver. Schönpflug Daniel (eds.), Gender History in a Transnational Perspective. Networks, Biographies, Gender Orders, (New York–Oxford: Berghahn, 2014).Jaworski, Rudolf. „Kilka refleksji nad dziejami Wielkopolanek w XIX i na początku XX wieku”, w: Anna Żarnowska, Andrzej Szwarc (red.), Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, (Warszawa: DiG, 1995), 21–28.Jaworski, Rudolf. „Polish Women and the Nationality Conflict in the Province of Posen at the Turn of the Century”, w: Rudolf Jaworski, Bianka Pietrow-Ennker (eds.), Women in Polish Society, (New York: Columbia University Press, 1992), 53–70.Jonsson, Pernilla. Neunsinger, Silke. Sangster, Joan. Crossing Boundaries. Women’s Organizing in Europe and the Americas, 1880s–1940s, (Uppsala: Uppsala Universitet, 2007).Jurek, Lidia. „Teoria «transferu kulturowego» i jej zastosowanie w badaniach historii społecznej (na przykładzie polsko-włoskich kontaktów doby Risorgimento)”, Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX wieku, t. 6, 2009, 32–44.Kaelble, Hartmut. „Die interdisziplinären Debatten über Vergleich und Transfer”, w: Hartmut Kaelble, Jürgeb Schriewer (Hrsg.), Vergleich und Transfer. Komparatistik in den Sozial-, Geschichte- und Kulturwissenschaften, (Frankfurt–New York: Campus Verlag, 2003), 469–493.Kanafocka, Patrycja. Polki w zaborze pruskim 1793–1918. Dwie przestrzenie edukacyjne, publiczna i prywatna, (Opalenica: Wydawnictwo Opalgraf, 2014).Krasińska, Izabela. „Sytuacja żeńskiej służby domowej w świetle poznańskiego czasopisma «Ruch Chrześcijańsko-Społeczny» (1902–1910)”, Studia Gdańskie, t. 40, 2017, 124–135.Kurczewska, Joanna. „Pierwsi nacjonaliści polscy i sprawy kobiet”, Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej, t. 44, 1999, 191–201.Kurczewska, Joanna. „Wczesny radykalny nacjonalizm polski a sprawy kobiet”, w: Andrzej Nowak, Andrzej A. Zięba (red.), Formuły patriotyzmu w Europie Wschodniej i Środkowej od nowożytności do współczesności, (Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2009), 219–228.Maj, Ewa. „«Feminizm narodowy», czyli o kobietach w Narodowej Demokracji”, w: Maria Marczewska, Dorota Maj, Marcin Pomarański (red.), Feminizm, (Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2015), 217–229.Maj, Ewa. „Wzorce aktywności kobiet w Narodowej Demokracji (1893–1939)”, w: Teresa Kulak, Małgorzata Dajnowicz (red.), Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII–XXI wieku), (Wrocław: Chronikon, 2016), 145–171.Matwiejczyk, Witold. Niemieccy katolicy w Poznańskiem a polityka narodowościowa rządu pruskiego 1871–1914, (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2009).Molik, Witold. Traba, Robert (red.), Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko-niemieckim w XIX i XX wieku, (Poznań: Instytut Historii UAM, 1999).Molik, Witold. „Problem akulturacji na pograniczu polsko-niemieckim na przykładzie społeczeństwa polskiego w Poznańskiem w XIX i na początku XX wieku”, w: Edward Włodarczyk (red.), Pogranicze polsko-niemieckie. Przeszłość. Teraźniejszość. Przyszłość, (Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2001), 43–60.Molik, Witold. „Procesy asymilacyjne i akulturacyjne w stosunkach polsko-niemieckich w XIX i na początku XX wieku. Stan i postulaty badań”, w: Witold Molik, Robert Traba (red.), Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko niemieckim w XIX i XX wieku, (Poznań: Instytut Historii UAM, 1999), 65–96.Müller, Michael. „Historia transnarodowa, historia wzajemnych oddziaływań i (po)dzielone miejsca pamięci. Tradycje i wyzwania metodologiczne”, w: Robert Traba, Hans Henning Hahn (red.), Polsko-niemieckie miejsca pamięci, t. 4: Refleksje metodologiczne, (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2013), 33–47.Pick, Dominik. „Czym jest transfer kultury? Transfer kultury a metoda porównawcza. Możliwości zastosowania transferts culturels na gruncie polskim”, w: Mirosława Zielińska, Marek Zybura (red.), Monolog, dialog, transfer. Relacje kultury polskiej i niemieckiej w XIX i XX wieku, (Wrocław: Centrum Willy’ego Brandta, 2013), 93–108.Rexheuser, Rex. „Wprowadzenie”, w: Witold Molik, Robert Traba (red.), Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko niemieckim w XIX i XX wieku, (Poznań: Instytut Historii UAM, 1999), 7–14.Rupp, Leila J. Worlds of Women. The Making of an International Women’s Movement, (Princeton: Princeton University Press, 1997).Saunier, Pierre-Yves. Transnational History, (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2013).Schötz, Susanne. „Jenseits von Grenzen. Transnationale Kommunikation und transnationale Akteurinnen im Umfeld des Allgemeinen Deutschen Frauenvereins”, w: Eva Schöck-Quinteros, Anja Schüler, Annika Wilmers, Kerstin Wolff (Hrsg.), Politische Netzwerkerinnen. Internationale Zusammenarbeit von Frauen 1830–1960, (Berlin: trafo, 2007), 79–101.Schüler, Anja. Wolff, Kerstin. „«Es sind die gleichen Überzeugungen, die die Frauen aller Länder erfüllen…» Zur Enstehung von internationalen Netzwerken in den Frauenbewegungen”, w: Eva Schöck-Quinteros, Anja Schüler, Annika Wilmers, Kerstin Wolff (Hrsg.), Politische Netzwerkerinnen. Internationale Zusammenarbeit von Frauen 1830–1960, (Berlin: trafo, 2007), 13–26.Stegmann, Natali. „«Je mehr Bildung, desto polnischer»: Die Nationalisierung polnischer Frauen in der Provinz Posen (1870–1914)”, w: Ute Grau (Hrsg.), Frauen und Nation, (Tübingen: Silberburg-Verlag, 1996), 165–177.Stegmann, Natali. „Wielkopolskie wzorce kobiecej aktywności społecznej w życiu codziennym kobiet na przełomie XIX i XX wieku”, w: Anna Żarnowska, Andrzej Szwarc (red.), Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX, (Warszawa: DiG, 1997), 353–369.Stegmann, Natali. Die Töchter der geschlagenen Helden. „Frauenfrage“, Feminismus und Frauenbewegung in Polen 1863–1919, (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2000).Süchting-Hänger, Andrea. „«Gleichgroße mut’ge Helferinnen» in der weiblichen Gegenwelt. Der Vaterländische Frauenverein und die Politisierung konservativer Frauen 1890–1914”, w: Ute Planert (Hrsg.), Nation, Politik und Geschlecht. Frauenbewegung und Nationalismus in der Moderne, (Frankfurt–New York: Campus, 2000), 131–146.Szudarek, Agnieszka. „Berliński międzynarodowy zjazd działaczek ruchu kobiecego w 1904 r. w świetle tygodników warszawskich”, Czasopismo Instytutu Studiów Kobiecych, t. 1 (4), 2018, 9–46.Szudarek, Agnieszka. „Stowarzyszenia niemieckiego mieszczańskiego ruchu kobiecego w miastach zaboru pruskiego na początku XX wieku”, w: Szczepan Wierzchosławski, Aneta Niewęgłowska, Tomasz Krzemiński (red.), W kręgu dwóch kultur. Społeczeństwo polskich ziem zachodnich w XIX i XX stuleciu, (Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika), 193–218.Thomas, Adam. „Transnational History. A Program for Research, Publishing, and Teaching”, Yearbook of Transnational History, vol. 1, 2018, 1–10.Tilse, Mark. Transnationalism in the Prussian East. From National Conflict to Synthesis 1871–1914, (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2011).Traba, Robert (red.), Akulturacja/asymilacja na pograniczach kulturowych Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, t. 1: Stereotypy i pamięć, (Warszawa: Oficyna Wydawniczo-poligraficzna „Konika”, 2009).Traba, Robert (red.), Akulturacja/asymilacja na pograniczach kulturowych Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, t. 2: Sąsiedztwo polsko-niemieckie, (Warszawa: Oficyna Wydawniczo-poligraficzna „Konika”, 2012).Traba, Robert. „Procesy akulturacji/asymilacji w perspektywie badań historycznych. Przypadek pogranicza polsko-niemieckiego w XIX–XX wieku”, w: Robert Traba (red.), Akulturacja/asymilacja na pograniczach kulturowych Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, t. 2: Sąsiedztwo polsko-niemieckie, (Warszawa: Oficyna Wydawniczo-poligraficzna „Konika”, 2012), 7–32.Tyrrell, Ian. „Reflections on the transnational turn in United States history: theory and practice”, Journal of Global History, vol. 4, iss. 3, 2009, 453–474.Urbański, Jarosław. Wiecowiczki, Zofia Tułodziecka i początki radykalnego zawodowego ruchu kobiecego w Wielkopolsce, (Poznań: Oficyna Wydawnicza Bractwo Trójki, 2018).Walzer, Anke. Käthe Schirmacher. Eine deutsche Frauenrechtlerin auf dem Wege vom Liberalismus zum konservativen Nationalismus, (Pfeffenweiler: Centaurus-Verlagsgesellschaft, 1991).Wawrzykowska-Wierciochowa, Dionizja. „O udziale Polek w międzynarodowym ruchu kobiecym”, Pamiętnikarstwo Polskie, nr 1–4, 1976, 59–72.Werner, Michael. Zimmermann, Bénédicte. „Beyond Comparison: Histoire Croisée and the Challenge of Reflexivity”, History and Theory, vol. 45, 2006, 30–50.Werner, Michael. Zimmermann, Bénédicte. „Vergleich, Transfer, Verflechtung. Der Ansatz der Historie croisée und die Herausforderung des Transnationalen”, Geschichte und Gesellschaft, Jg. 28, 2002, 607–636.Wierzchosławski, Szczepan. Orzeł czarny i orzeł biały. Problemy modernizacji społeczeństwa polskiego prowincji Prusy Zachodnie w XIX i na początku XX stulecia, (Olsztyn: Littera, 2011).Wolff, Kerstin. „Herrenmoral: Anna Pappritz and abolitionism in Germany”, Women’s History Review, vol. 17, no. 2, 2008, 225–237.Wyder, Grażyna. „Działalność edukacyjna kobiet – Polek w Wielkim Księstwie Poznańskim w drugiej połowie XIX wieku jako czynnik kształtowania świadomości narodowej”, Rocznik Lubuski, t. 35, cz. 1, 2009, 85–100.Wyder, Grażyna. „Towarzystwo Pomocy Naukowej dla dziewcząt polskich w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1871–1918”, w: Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska, Andrzej Szwarc (red.), Działaczki społeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), (Warszawa: Neriton, 2008), 307–321.Wyder, Grażyna. „Wielkopolskie działaczki w ruchu narodowo-demokratycznym na terenie Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku. Szkic do działalności politycznej kobiet”, Czasopismo Naukowe Instytutu Studiów Kobiecych, t. 1 (2), 2017, 48–72.Wyder, Grażyna. „Z dziejów walki o tożsamość narodową – tajne stowarzyszenie kobiet «Warta»”, w: Grażyna Wyder, Tomasz Nodzyński (red.), Polacy – Niemcy – Pogranicze. Studia Historyczne, (Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2006), 183–200.Zawiszewska, Agata. „Aktivitätsmodelle der deutschen Frauenbewegung um die Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert in gesellschaftlicher und publizistischer Tätigkeit von Paulina Kuczalska-Reinschmit”, Colloquia Germanica Stetinensia, t. 25, 2016, 101–120.1(8)244