Między stroną a sceną. Pojęcia speakability i performability w tłumaczeniu współczesnych tekstów dramatycznych na podstawie własnego przekładu Utworu o Matce i Ojczyźnie Bożeny Keff

Celem niniejszej pracy magisterskiej jest zbadanie funkcji teoretycznych pojęć speakability (łatwość wypowiadania tekstu) oraz performability (sceniczność przekładu) w tłumaczeniu współczesnych tekstów dramatycznych. Przedmiotem badań jest w tym wypadku przekład Utworu o Matce i Ojczyźnie Bożeny Keff na angielski, którego dokonał autor niniejszej pracy. Analiza procesu tłumaczenia oraz poszczególnych strategii tłumaczeniowej wykazuje, że tekst oryginału w znaczący sposób wymusza zmiany obu pojęć, nierozerwalnie związanych z teorią tłumaczenia dramatu. Z jednej strony z ustaleń autora wynika, że podczas tłumaczenia Utworu nie można zastosować sformułowanej przez Jiřiego Levy’ego preskryptywnej koncepcji speakability, nakazującej tłumaczowi unikanie trudnych do wypowiedzenia dla aktora zbitek spółgłoskowych i struktur rytmicznych. W zetknięciu z tekstem Keff, w którym trudne do wypowiedzenia frazy służą przekazywaniu określonych znaczeń, tłumacz musi bowiem zastosować takie strategie, które uwzględniałyby również muzyczny charakter tłumaczonego tekstu. Przykładowo tłumacz odczytywał na głos konkretne fragmenty tłumaczenia, by w ten sposób uzyskać odpowiednie efekty dźwiękowe. Z drugiej strony autor omawia zagadnienie sceniczności przekładu w oparciu o teoretyczny model potencjału teatralnego, sformułowany przez bułgarską badaczkę Sofię Totzevą. Z tej perspektywy analiza oryginału i tłumaczenia uwzględnia w szczególności trzy elementy potencjału teatralnego: deiksę, tekst poboczny oraz dominantę estetyczną. Autor pokazuje, jakie metodologiczne przesunięcia w obrębie zaproponowanych przez badaczkę kategorii wymusza na tłumaczu proces tłumaczenia Utworu o Matce i Ojczyźnie, który na różne sposoby modyfikuje tradycyjne elementy dramatu. Model potencjału teatralnego pozwala jednak na sformułowanie takich strategii tłumaczeniowych, które otwierają tekst tłumaczenia na zastosowanie rozmaitych znaków scenicznych przez aktora bądź reżysera. Pod tym względem najtrafniejsza okazuje się strategia polegająca na wykorzystaniu różnicy między tym, w jaki sposób konkretny fragment tekstu jest zapisany na stronie, a tym, co może być wypowiedziane lub odegrane na scenie. Dopiero uwzględnienie obu aspektów tekstu dramatycznego pozwala bowiem tłumaczowi na wytworzenie w angielskim tekście dużego potencjału teatralnego, jaki generuje tekst Bożeny Keff.The aim of this M.A thesis is to discuss the role of the concepts of ‘speakability’ and ‘performability’ in translating contemporary dramatic texts. The research is based on the thesis author’s own translation of Bożena Keff’s Utwór o Matce i Ojczyźnie into English. By scrutinising the translation process and particular translatorial strategies, the author shows that the Source Text challenges both notions pertaining to drama translation theory. As far as ‘speakability’ is concerned, the study has indicated the inadequacy of Jiři Levy’s prescriptive theory whereby the translated dramatic text should avoid difficult consonant clusters and rhythmic patterns in order to make the text easy to utter for the actor. On the contrary, Keff uses intricate prosody as a means of conveying meaning, which instigates the translator to create strategies that would encompass the quasi-musical aspects of the ST. This involves, for instance, the translator’s reading passages aloud in search for a suitable sound effect. As for ‘performability’, the author chooses Sophia Totzeva’s theoretical model of ‘Theatrical Potential’ (TP) as the basis of inquiry. The analysis of the original and its translation encompasses three elements of the Totzeva’s model: deixis, secondary text and aesthetic dominant. The categories serve only as a springboard for particular translatorial strategies because Keff’s texts severely modifies traditional elements of drama. However, Totzeva’s model has enabled the translator to create a Target Text that would generate numerous different theatrical signs. In this respect, especially one strategy has become extremely productive, namely, exploiting the difference between what is written of the page and what is to be performed on the stage. Only by focusing on both dimensions of the dramatic text is the translator able to generate the extremely high Theatrical Potential of Keff’s text in its translation