COMPENDIUM HISTORIAE SOLONITANAE A SAEC. VII USQUE XX. SAEC.

Salona ab Avaris circa annum 614. diruta in priorem statum non revertit. Croatiae victis ac pulsis Avaris non in antiqua civitate sed extra moenia domicilia sua constituerunt. Dyggve oppinatur primam sedem Croatas in Insula fluminis Jadri (vulgo Gospin Otok), per quam via a Tragurio Spalatum petebat, elegisse. Paulatim in tota vicinitate civitatis sua aedificia, monasteria atque ecclesias, errexerunt. Il loco vulgo »Rižinice« vocato subtus castrum Clissae (Klis) circa medium saeculum nonum, Trpimir, qui se ipsum »Ducem Croatorum« nominabat vetus aliquod manasterium salonitanum adaptavit ibique »catervam fratrum« ordinis Sancti Benedicti posuit, ad id opus inductus a Godescalco (Gottschalk) monacho Saxone, quem, dux Trpimir ex Gallia et Italia expulsum in suum hospitium adduxerat. Eodem ac sequenti saeculo iuxta fontem Jadri in loco »Majdan« dicto Croatae novas sedes condiderunt, quarum vestiglia annis 1933 et 1938 intenta in utraque ripa fluminis reperiuntur. Isto modo novae notitiae de vita et moribus Croatarum illius temporis in lucem prodierunt. Jam rura habebant, iam egregia opificum in auro et argento opera cognoscebant. Monticulum vicinum sub hodierho nomine »Sutikva« (Sancta Tecla) ecclesiae antiquae memoriam retinet, sub qua rus medii aevi »Prosik« vocatum prope acquaeductum Diocletiani extitisse multa documenta declarant, aliquae quoque familiae ex illis temporibus originem ducentas, adhuc in vicinis ruribus resident. Celeberrimum monumentum croaticae historiae sunt ecclesiae B. M. Virginis ac Sancti Stephani, quas Helena uxor regis Croatarum Cresimiri (Krešimir) Michaelis, ut Archidiaconus Spalatensia Thomas commemorat, aedificaverat, quaeque sepulcra regalia continebant. Franciscus Bulić anno 1898. ecclesiam s. Mariae et in ea sepulcralem inscriptionem fundatricis Helenae reperit. Laurentius Katić documentum de ambabus ecclesiis ex anno 1379. in archivio episcopali spalatensi inveniens (anno 1929.) locum ecclesiae s. Stephani demonstravit, quod etiam anno 1930. eventus effossionum probavit. Tertia ecclesia iuxta flumen est Sancti Petri et Moysis, quamque per idem documentum Katić ubifecit. Haec erat stylo romanico supra fundamenta veteris christianae basilicae extructa, in eaque rex Croatarum Zvonimir ano 1076. ab apocrisariis papae Gregorli VII. per ensem, scetrum et coronam rex Croatarum constitutus est. Adhuc extant ruinae ecclesiae in »Gradina« (veteri castello) saeculi XI, quam ob specialem eius formam (simul basilicalem et centralem) historici scriptores (Strzygowski, Karaman) enixe perillustrabant. Villam regalem auctor in fluminis insula, vulgo »Dvorine« vocata (quod rudera villae audit) quaerendas esse putat. Haec omnia aedificia in orientali parte antiquae civitatis posita erat, in occidentali autem ecclesiam S. Michaelis circa annum 1000. costructam fuisse documenta demonstrant et quia erat prope Amphiteatrum sita, »de Arena« nominata est. Non longe ab isto loco noviter sepulchra ex IV usque ad XV saeculum ab auctore reperta, longum spatium temporis in usu fuisse et varios cultus mores ostentant. Saeculis XII-XVI Salona decidit de priori statu, sed tamen remansit locus, ubi magnates Croatarum saepe ad negotia pertractanda et agenda conveniebant. Maximi pretii molendina salonitana pro nutrimentis populi vicini, speciatim Spalati, erant. Plures domus molendinorum super flumen extructae ex illo antiquo tempore usque ad hunc diem reperiuntur. Tempore invasionum Turcarum saeculo XVI Salona multas calamitates et devastationes passa finaliter desolata est, quia per eam exercitus triusque partis transibant. Clissaque, arx, quae in monte ei superimminet, saepe incursus inimicos patiebatur. Castellum »Gradina«, quod ex illis bellis originem trahit, adhuc in planitie ruris extat, testimonium heroicae mortis Petri Kružić, qui ultimum bellum sub hoc castello cum Turcis inierat et capitis periculum adivit. De his proeliis nationales croatici cantus tractant. Turcae olim antiquam Salonam readificaturi erant propter pulchrum et opportunum portum, quem suo comercio aptare volebant. Turcis ex Clissa expulsis (1545) Salona paulatim novae vitae intia sensit. Nova genera Croataru, quae ex partibus ultramontanis transmigrarunt, statim rusticas arter exercebant, pecuda, arva ac vineas collebant. Iniuria temporum, propter pericula Turcarum rusticas curtes (Dvori) muniebant, ex quibus aliquae remanent, exemplaria aedificiorum saeculi XVII prae se ferrentes, sicut etiam »Altanae« pro aliquibus dominibus videntur. Moderna Salona, valde antiquae dissimilis, hodie centrum industriae est. Omnibus temporibus Salona progressum rerum ostendebat, quod est sui situs effectus, iuxta flumen, prope mare in planitie et sub unico transitu a littore maris et marittimis civitatibus per Clissam in terram transomntanam