The Practice of Telling a Family in the Polish Literature of the First Decades of the Twentieth Century on the Example of Works by Zofia Nałkowska and Juliusz Kaden-Bandrowski

Rozprawa doktorska pod tytułem Praktyki opowiadania o rodzinie w literaturze polskiej pierwszych dekad XX wieku na przykładzie twórczości Zofii Nałkowskiej i Juliusza Kadena-Bandrowskiego dotyczy sposobów narratywizowania doświadczenia „bycia w rodzinie” w literaturze polskiego modernizmu w pierwszych dekadach XX wieku na przykładzie prozy wymienionych powyżej autorów. W pierwszym, wstępnym rozdziale pracy, uzasadniam wybór tematu, interpretowanych autorów i dzieł oraz przyjętej metodologii. Szczególnie ważna jest kwestia uprawomocnienia przyjęcia konkretnej metodologii, gdyż korzystam w swojej rozprawie z interpretacyjnych narzędzi interdyscyplinarnych (w szczególności psychologicznych oraz psychoterapeutycznych). Poza tradycyjnymi metodami literaturoznawczymi wykorzystuje w swojej pracy również kategorie, zaczerpnięte z instrumentarium systemowej terapii rodzin. W tym celu dokonuję przeglądu najważniejszych teorii psychoterapeutycznych (systemowych) w perspektywie teorii literatury i wykazuje ich wzajemne inspiracje (dotyczące kwestii „śmierci autora”, dialogowości, narracyjności), uzasadniające interdyscyplinarne ujęcie omawianego tematu. We wstępie pracy definiuję również podstawowe dla rozprawy pojęcie „praktyki opowiadania”. Drugi rozdział pracy dotyczy młodzieńczych powieści Zofii Nałkowskiej. Omawiam w nim trzy powieści: Kobiety, Rówieśnice oraz Narcyzę. W interpretacji dwóch pierwszych powieści zwrócona zostaje uwaga na bliskie związki między pisarstwem dziennikowym oraz prozatorskim młodej autorki. Można zauważyć bowiem specyficzną funkcję wczesnego pisania Nałkowskiej, charakteryzującego się przetwarzaniem podobnych tematów w prozie oraz diariuszu. W kontekście teorii „narracyjnej tożsamości” oraz terapii narracyjnej dzięki tej aktywności pisarka „wypróbowywała” w opowieści rozmaite scenariusze funkcjonowania kobiety w dobie nowoczesnej, co tym samym umożliwiało jej stworzenie spójnej osobowości, opartej na wielogłosowej opowieści o sobie samej. Inny charakter ma podjęta przeze mnie w drugiej części tego rozdziału lektura Narcyzy, najważniejszej chyba przed I wojną światową powieści pisarki. Podstawowe pytanie badawcze, zadane w rozdziale: Dlaczego Narcyza była narcystyczna może wydawać się niezbyt szczęśliwe postawione, jednakże spojrzenie na tę kwestię z perspektywy relacji rodzinnych w familii Oleśnickich pozwala na wyciągnięcie interesujących wniosków interpretacyjnych. Okazuje się bowiem, że tak ojciec, jak i matka Narcyzy są niezwykle sugestywną egzemplifikacją modernistycznych kryzysów – kobiecości oraz męskości. Co więcej, ojciec Narcyzy, poprzez zakazywanie jej małżeństwa z Cwałoszyńskim, stosuje wobec niej rodzaj psychicznej opresji. „Opresyjny ojciec” okazuje się generalnie dosyć stałą figurą prozie Nałkowskiej i ma być może ta kategoria także pewne biograficzne źródła. Rodzice Narcyzy nie spełniają w żaden sposób swoich rodzicielskich obowiązków, skazując kobietę na psychologiczne osamotnienie. Zaś w kategoriach psychopatologicznych narcyzm jest właśnie głębokim zaburzeniem więzi we wczesnym dzieciństwie, uniemożliwiającym w późniejszych latach stworzenie dojrzałych relacji z innymi ludźmi. W tym kontekście „narcystyczność” głównej bohaterki powieści jest czymś dużo więcej niż tylko młodopolską, artystyczną pozą, stanowi bowiem główną przyczynę jej tragicznej biografii bohaterki; figura „Nowej Kobiety” okazuje się tylko kolejną, narcystyczną maską. Trzeci rozdział pracy dotyczy powieści Węże i róże. W tym zapomnianym nieco utworze Nałkowska ukazuje tragiczną historię Marusi Orychowej, matki niepełnosprawnego intelektualnie dziecka. Okazuje się, że niedostosowanie głównej bohaterki wynika z braku umiejętności uczestnictwa w społecznych grach, polegających na przyjmowaniu kolejnych kobiecych póz i ról oraz na stosowaniu inkrustowanego, artystycznego języka do opisu płynnej, niepewnej rzeczywistości doby nowoczesnej. Osobista trauma Marusi pozostaje zaś „niewypowiedziana”, staje się jej wewnętrznym brzemieniem, niemożliwym nawet do wyrażenia. Najbliższa rodzina okazuje się zaś swoistym „antywzorem” – krytyczna teściowa i agresywny wobec kobiety mąż, doktor Orych przyczyniają się do straszliwego końca Marusi i Mumy. Co więcej, w kontekście popularnych wówczas teorii eugenicznych, choroba Mumy staje się straszliwą koniecznością, skutkiem szaleństwa matki oraz rozwiązłości ojca (którego wykłady o higienie życia małżeńskiego brzmią w takim wypadku niezwykle fałszywie). Destrukcja rodziny, sugestywnie opisana w Wężach i różach, zostaje doprowadzona do skrajności w Niecierpliwych, powieści ze schyłku międzywojnia. Jej psychoanalityczne odczytanie kończy trzeci rozdział pracy. Czwarty rozdział pracy stanowi interpretacja Niezguły Juliusza Kadena-Bandrowskiego. Debiutancką powieść autora Mateusza Bigdy omawiam w kontekście gatunku powieści rozwojowej; w tym wypadku stanowi ona obraz dojrzewania Józefa Dema do pozytywistycznej figury self-made mana. Dem okazuje się jednak bohaterem doby kryzysu, słabym mężczyzną, niemogącym spełnić społecznych wymagań nowoczesności. Niezguła jest także „opowieścią o świecie nerwowym” – ideowy, nieco naiwny bohater powieści poszukuje na obczyźnie wzorców życia rodzinnego, jednak okazuje się, że cała rzeczywistość życia prywatnego jest fałszywa, destruktywna oraz całkowicie zdegenerowana. Ostatnim interpretowanym dziełem jest Łuk – powieść Kadena-Bandrowskiego o cywilnym przeżyciu I wojny. Przemiany życia rodziny okazują się pozorne. Postulowana przez Kadena także w publicystyce emancypacja kobiet, ukazana w powieści poprzez losy głównej bohaterki, Maryśki Miechowskiej, jest fasadowa, gdyż egzystencja kobiety, mimo seksualnego oswobodzenia, nie staje się samodzielna, lecz wciąż jest organizowana przez męskie fantazmaty o patriotycznej, wiernej Penelopie czy, z drugiej strony, wyzwolonej femme fatale. Z psychoterapeutycznej perspektywy Miechowska zostaje postawiona przed społecznym „komunikatem paradoksalnym”, nakazującym jej się jednocześnie wyzwolić i pozostać wierną, być wolną i z wolności zrezygnować. Niemożliwość realizacji tych poleceń prowadzi w końcu do upadku bohaterki. Cywilne rodziny w Łuku stosują także rozmaite, nieskuteczne sposoby radzenia sobie z rzeczywistością wojenną, które można porównać ze strategiami, opisywanymi przez terapię systemową. Bohaterowie albo unikają zmierzenia się z problemem (rodzina Karowskich i ukrywanie dojrzewania oraz patriotycznych pragnień chłopca), podejmują działanie niepotrzebne (Zatorska, kreująca romantyczny mit swojego męża i niepodejmująca wyzwań samotnego macierzyństwa) albo rozwiązuje się trudność na niewłaściwym poziomie (Janina, „wyzwalająca się” poprzez mężczyzn, a nie poprzez własną, kobiecą siłę). Interpretację Łuku dopełnia refleksja nad cywilną męskością Karowskiego, Smolarskiego oraz Ciąglewicza. Kaden okazuje się niezwykle konserwatywny w kwestii męskości – w Łuku w różny sposób kompromituje mężczyzn-cywili jasno wksazując, że miejsce mężczyzny w trakcie wojny jest na froncie. Rozprawę dopełnia krótkie podsumowanie, w którym wyróżniam cztery dyskursywne praktyki (opowieść o braku, opowieść o pragnieniu, opowieść o kryzysie, opowieść o autodestrukcji), które wyłaniają się z analizy prozy Nałkowskiej oraz Kadena-Bandrowskiego i stanowią metody opowiadania o rodzinie w dobie nowoczesności.The doctoral thesis entitled “The Practice of Telling a Family in the Polish Literature of the First Decades of the Twentieth Century on the Example of Works by Zofia Nałkowska and Juliusz Kaden-Bandrowski” investigates the ways in which the experience of “being part of a family” is narrated in the literature of Polish modernism, taking as an example the fictional works of the mentioned authors. The first, preliminary chapter of the thesis explains the idea behind the chosen topic, interpreted authors and works, as well as the adopted methodology. The issue of justifying the methodological framework is of special importance here, as the thesis employs interdisciplinary tools (in particular psychological and psychotherapeutic) in order to conduct critical analysis of literature. In addition to traditional methods adopted by literary scholars, the thesis involves the use of categories belonging to the systemic family therapy approach. To achieve such a purpose, the author first reviews the fundamental psychotherapeutic theories in the context of literary theory, to show the reciprocal inspiration between the two (for example, in terms of such notions as “the death of the author,” dialogue and/or narrative) and to justify the interdisciplinary approach adopted in his analyses. In terms of the methodological framework, the author also defines the notion of “practice,” a central category for the thesis. The second chapter of the thesis focuses on the early novels of Zofia Nałkowska. As part of the chapter, the novels Women, Peers and Narcyza are analyzed. In the interpretation of the first two works, attention is paid to the close link between the early autobiographical and fictional writing of the author, using the category of “narrative identity” taken from narrative psychology. In the chapter, the specific function of the early works of Nałkowska is pointed out, characterized by the processing of similar themes in her prose and memoirs. Autobiographical undertakings of the writer, it is argued, translate into “playing out” various scenarios in her stories in terms of the woman's functioning in the modern era, which enables Nałkowska to create a coherent personality, based on a multi-voice narrative. The analysis of Narcyza, perhaps her most important novel before the First World War, has a different interpretational framework. The basic research question posed in the chapter, “why Narcyza was narcissistic,” may initially seem unfortunate. However, investigating this issue from the perspective of relationships in the Oleśnicki family, allows to draw interesting interpretative conclusions. It turns out that both the father and mother of Narcyza are a deeply suggestive example of the modern crises of femininity and masculinity. In addition, Narcyza’s father, by forbidding her to marry Cwałoszyński, exercises a form of mental oppression on his daughter. Strikingly, the “oppressive father” turns out to be a f and, perhaps, this category should be put in the context of the author’s biography and her personal experiences. Narcyza’s parents do not fulfill their parental duties in any way, dooming the woman to complete loneliness. Psychopathology defines narcissism as a deep disruption of affection bonds in early childhood, which, in the later years, makes it impossible for an individual to create mature relationships with other people. In this context, the narcissism of the protagonist is much more than just an artistic pose, linked to the modernist aesthetics, because it is the main reason behind her tragic biography; the figure of the “New Woman” in the book emerges as just another narcissistic mask. As part of the third chapter of the thesis, the Snakes and Roses novel is interpreted. In this forgotten work, Nałkowska tells the tragic story of Marusia Orychowa, the mother of an intellectually disabled child. It turns out that the maladjustment of the protagonist results from her inability to participate in social games, which involves the adoption of various female roles and the use of flowery, artistic language to describe the liquid, precarious reality of the modern day. The personal trauma of Marusia, however, remains “unspoken” – it becomes her inner burden, impossible even to express. The closest family turns out to be an “anti-role model” – a critical mother-in-law and an aggressive husband, doctor Orych, contribute to the terrible fate of Marusia and Muma. What is more, in the context of the eugenic theories popular at the time, Mumia’s disease becomes a horrific necessity, the result of her mother’s madness and father’s promiscuity (his lectures on the hygiene of married life sound extremely hypocritical in that context). The destruction of the family, so vividly described in Snakes and Roses, is brought to the extreme in The Impatient, a novel published in the late thirties. The work is analyzed within a psychoanalytic framework, which is a closing part of the third chapter. The fourth chapter of the work examines The Lubber (Niezguła) by Juliusz KadenBandrowski. The novel is interpreted in the context of the development novel genre; in this perspective, the work depicts the maturation process of Józef Dem, leading to becoming the positivist figure of self-made man. Dem, however, turns out to be a hero of the crisis era, a weak man who is not capable of meeting the social requirements of modernity. Also, The Lubber is “a story about the nervous world” – an idealistic, somewhat naive protagonist is looking for the patterns of family life abroad, but it turns out that the whole reality of private life is false, destructive and utterly degenerate. The last interpreted work in the thesis is The Bow, a novel about the civilian experience of the First World War by Kaden-Bandrowski. The writer’s seeming awareness in terms of changes to the family life model in the modern era, do not translate into the portrayal of gender roles in his fictional works. The woman’s emancipation, put forward in Kaden’s political commentaries and in the novel through the story of the protagonist, Maryśka Miechowska, remains a façade. In the work, the woman’s existence does not become independent, but is still organized by male fantasies about a patriotic, faithful Penelope or, on the other hand, a liberated femme fatale. From a psychotherapeutic perspective, it can be argued that Miechowska is confronted with “paradoxical communication,” which at the same time requires her to liberate herself and remain faithful, to be free and to give up freedom. The inability to carry out these commands ultimately leads to the fall of the protagonist. Civil families in The Bow also use various, ineffective ways of dealing with the wartime reality, which can be compared with the strategies described by systemic therapy. The protagonists either avoid confronting the problem (the Karowski family along with hiding the boy’ adolescence and his patriotic desires), take unnecessary action (Zatorska, by creating the romantic myth of her husband and failing to face the challenge of lonely motherhood) or solve the issue at the wrong level (Janina, by “liberating” through men, not through her own female power). The interpretation of The Bow is complemented by reflections on the civil masculinity of Karowski, Smolarski and Ciąglewicz. Kaden turns out to be extremely conservative in terms of his depiction of masculinity – in The Bow, in a number of ways, he discredits men-civilians, clearly indicating that the man’s place during the war is on the frontline. The thesis is supplemented by brief conclusions, a part in which the thesis’ author distinguishes four discursive practices (the story of the lack, the story of desire, the story of the crisis, the story of self-destruction) that emerge from the analysis of Nałkowska’s and Kaden-Bandrowski’s works, and which constitute the ways in which family is narrated in the era of modernity