Codzienność Warszawy w latach 1954-1955 Zmysły, ciało, obyczaje

Rozprawa ma celu zbadanie życia codziennego mieszkańców Warszawa w latach 1954 -1955 z perspektywy antropologicznej. Wybór tych dat podyktowany został po pierwsze przez literaturę, po drugie przez próbę odtworzenia czasu przed zmianami politycznymi i społecznymi. Jeśli chodzi o inspiracje płynące z książek: to oczywiście – chociaż nie jedynie - Tyrmand i jego Dziennik z 1954 roku oraz powieść Zły, którą pisał właśnie w tych latach i która stanowi jeden z najbardziej wyczerpujących opisów połowy lat pięćdziesiątych w stolicy. Chodzi również o uchwycenie czasów „tuż przed” zmianą polityczną i odwilżą październikową 1956 roku oraz ich konsekwencjami społecznymi i kulturowymi. Jak wyglądała perspektywa zmiany i co ją zapowiadało? Gdzie można szukać tych oznak i czy współcześnie odbieramy je jako coś znajomego? I przede wszystkim: co zostało w Warszawie z lat pięćdziesiątych, oprócz centralnie umieszczonych realizacji architektonicznych, takich jak MDM, Pałac Kultury i Nauki czy Muranów. Ważnym elementem jest również prześledzenie, jak mieszkańcy radzili sobie na co dzień i jakie przyjmowali strategie względem codzienności. Źródła mówiące o życiu w Warszawie w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych stają się jednym z tropów zbliżających do uchwycenia i opisania fenomenu odradzającej się po wojnie stolicy na tle przemian polityczno-społecznych, a także zanalizowania ich między innymi pod kątem obyczajowym. Stąd zarówno prace Rocha Sulimy czy Michela de Certeau w kontekście codzienności, jak badania Małgorzaty Szpakowskiej nad samowiedzą i obyczajowością, czy analiza kobiet i komunizmu Małgorzaty Fidelis i Natalii Jarskiej stanowią ważny kontekst pracy. Interpretacja codzienności połowy lat pięćdziesiątych w Warszawie opiera się na analizie źródeł prasowych, zapisów osobistych, literatury i poezji oraz innych dzieł kultury oraz fotografii i plakatów. W zależności od potrzeb są one analizowane z użyciem różnych aparatów badawczych. Dla odtworzenia codzienności autorka sięga również po listy ukazujące się w prasie codziennej, diarystykę oraz inne teksty pisane przez mieszkańców. Ważnym będzie uchwycenie praktyk kulturowych, które, jak pisał Pierre Bourdieu, stają się z czasem nieuchwytne, a bywają często nieprzewidywalne, jednostkowe i dysharmonijne. Partie analityczne doktoratu poprzedza wprowadzenie metodologiczne wyjaśniające zarazem cel pracy oraz jej najważniejsze obszary. W pierwszym rozdziale mowa jest o socrealistycznych założeniach architektonicznych na tle powojennego pejzażu gruzu i ruin. Pojawiają się interpretacje takiego pejzażu w oparciu o terminy „społeczeństwa zgruzowanego” autorstwa Marcina Zaremby i „zgruzowstałego” Władysława Broniewskiego. Analizowane są przykłady konkretnych założeń urbanistycznych i architektonicznych realizowanych bądź rozbudowanych w okresie badanym. Są to Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, Pałac Kultury i Nauki oraz osiedle Muranów. W drugim rozdziale analizie poddane zostają zmysły odbierające miasto, w szczególności audiosfera Warszawy w oparciu o pojęcie pejzażu dźwiękowego R. Murraya Shafera. Opisywane są zarówno dźwięki zewnętrzne ulicy, gwar przechodniów oraz megafony, jak i dźwięki wewnętrzne w mieszkaniach i zamkniętych przestrzeniach, na przykład radio, rozmowy. Analizie poddawane są również piosenki i pieśni masowe. Oddzielną część rozdziału stanowi opis ciszy miasta w chwilach szczególnych. Trzeci rozdział dotyczy sytuacji kobiet w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych. Autorka zajmuje się badaniem równouprawnienia w kontekście przepisów i pracy oraz kwestii macierzyństwa. Dalej analizowane są obrazy ciała kobiety i mężczyzny w sztuce socrealistycznej i innych przedstawieniach (rzeźby, ikonografia, zdjęcia, poradniki). Wreszcie V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów interpretowany jest jako punkt zwrotny w „karnawale poststalinowskim” i moment zmiany postrzegania ciała w realnym socjalizmie. Rozdział czwarty dotyczy obyczajowości i określenia typów charakterystycznych Warszawy w latach pięćdziesiątych. Opisuje zjawisko chuliganerii, „kociaków” i bikiniarzy oraz bywania w lokalach i kawiarniach i obyczajowości. Summary The objective of the study is to examine everyday life of the inhabitants of Warsaw in the years 1954-1955, from an anthropological perspective. The choice of time framework was dictated primarily by the literature used, and secondly by my attempt to recreate a time leading to political and social change. The literary influences include – obviously, though not exclusively - Tyrmand and his Diary 1954, as well as the novel The Man With White Eyes (“Zły”), written exactly during those years, and one of the most exhaustive depictions of the Polish capital in the mid-1950s. By recreating I mean capturing the time immediately before the political change and the Polish October “thaw” of 1956, with their social and cultural consequences. What was the perspective for change, and what heralded it? Where to look for those signs, and do we now perceive them as something familiar? And, more than anything else, what is left of those times in Warsaw, apart from the centrally placed architectural projects, such as the MDM, the Palace of Culture and Science, and the Muranów estate? The sources on the life in Warsaw in the early 1950s deliver clues, which can bring us closer to capturing and describing the phenomenon of the capital regenerating after the war, in the context of political and social changes, and to analysing the way of life at the time. Hence, the important context for this study is provided by the works of Roch Sulima and Michel de Certeau on everyday life, the studies on self-knowledge and way of life conducted by Małgorzata Szpakowska, and by the analysis of women and communism by Małgorzata Fidelis and Natalia Jarska. The same can be said about Paweł Rodak’s research on the concept of diary, which is “treated in a broader sense than merely as text, namely as the written practice of everyday life, characterised by at least three significant dimensions: the existential and pragmatic one, the material one, and the textual one. Interpretation of everyday life in the mid-1950s’ Warsaw is based on the analysis of the press, personal notes, literature and poetry, as well as other works of art, photographs and posters. Depending on requirements, they were analysed with different research apparatuses. In order to recreate everyday life, the author also uses letters published in daily press, diaries, and other texts written by inhabitants of Warsaw. It is important to capture the cultural practices, which, as Pierre Bourdieu put it, in time become elusive, and are often volatile, singular and disharmonious. The analytical parts of the thesis are preceded by a methodological introduction explaining the objectives of the work, and its most important areas. The first chapter discusses socialist-realist architectural projects in the context of post-war scenery of debris and ruins. The scenery begins to be interpreted via the terms „debris society” (by Marcin Zaremba) and „risen from the debris” (by Władysław Broniewski). Actual city-planning and architectural projects are analysed, which were introduced or expanded during the researched period: the Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (the Marszałkowska Residential Estate – MDM), the Palace of Culture and Science, and the Muranów estate. The second chapter is devoted to analysing the sensual perception of the city, in particular to Warsaw’s audio sphere, based on the concept of soundscape by R. Murray Schafer. The described sounds are external: the street, voices of passers by, loudspeakers; as well as coming from indoors - the apartments and closed-off spaces: the radio and people’s conversations. The analysis also includes popular and mass songs. A separate part of the chapter is devoted to the city’s silence in special moments. The third chapter concerns the situation of women in the early 1950s. The author researches equality in the context of legal regulations, employment and maternity. Other analysed subjects include the images of female and male bodies in socialist realist art and other representations (sculpture, iconography, photographs and self-help manuals). Finally, the Fifth World Festival of Youth and Students is interpreted as a turning point in the “post-Stalinist carnival”, and a moment of change in the perception of the body under real socialism. The fourth chapter discusses the way of life and characters typical for the 1950s’ Warsaw. It describes the phenomenon of hooligans, pinup girls and the life of clubs and cafes. It also based on fashion and lifestyle of middle fifties. Interdisciplinary methodology was applied