Koncepcja lektury w pismach Cypriana Norwida

Rozprawa jest próbą zrekonstruowania Norwidowskiej teorii i praktyki krytycznoliterackiej. Problematyzowana kwestia nie zyskała do tej pory całościowego opracowania, a literatura przedmiotu przedstawia się słabo zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. Po pierwsze, brakuje pełnej pracy przedstawiającej Norwida jako krytyka literackiego oraz jednocześnie teoretyka krytyki. Rozważania o Norwidowskiej lekturze pojawiają się co prawda w licznych pracach, ale niejako na marginesie i, co istotne, są jedynie powtórzeniem słów samego poety. Badacze, by wymienić tu chociażby J. W. Gomulickiego , M. Straszewską , W. Rzepkę i B. Walczaka ograniczają swój komentarz interpretacyjny do minimum. Po drugie, można jednoznacznie stwierdzić, że historyków literatury interesował szczególnie jeden aspekt krytycznoliterackiej problematyki, czyli kwestia „Norwid a krytycy XIX. i XX. wieku”. Nie tyle zatem Norwidowskie pojmowanie krytyki, co raczej relacja autora Vade-mecum z dziewiętnastowieczną i dwudziestowieczną krytyką była przedmiotem refleksji badawczej. W rozdziale wprowadzającym szczegółowo omówiony został, zarysowany tu pokrótce, stan badań. Norwidowską koncepcję lektury ukazują rozważania zawarte w kolejnym rozdziale. Analizie poddane zostają takie prace poety, jak: „Boga-Rodzica”. Pieśń ze stanowiska historyczno-literackiego odczytana, Dodatek o „Balladynie”, O Juliuszu Słowackim, z której wynika, że na Norwidowską teorię lektury składają się trzy sposoby czytania – immanentny, porównawczy i kontekstowy. Jednocześnie z przeprowadzonych interpretacji wyłania się konkluzja, że choć Norwida interesują wewnętrzne właściwości utworów wydobywane na drodze lektury immanentnej (Dodatek o „Balladynie” i Boga-Rodzica), to jednak ważniejsze wydają się poecie sposoby kontekstowego i porównawczego czytania (Boga-Rodzica i O Juliuszu Słowackim). Złożoność zjawiska kontekstualizacji, zasada przewartościowań i reinterpretacji ujawniające się w porównawczo – kontekstowym czytaniu utworów Juliusza Słowackiego i Bogurodzicy, pozwalają z kolei stwierdzić, że Norwidowska praktyka lekturowa bliska jest komparatystyce – zgodnie z definicją komparatystyki rozumianej jako „praktyka lekturowa, dążąca do świadomego zbliżania, nieraz bardzo odmiennych, zjawisk literackich i kulturowych […] ”. Następny rozdział stanowi kontynuację rozważań zawartych w poprzednim rozdziale. Pierwsza część jest próbą zrekonstruowania Norwidowskiej teorii krytyki w oparciu o takie teksty, jak: wstęp do dramatu Krakus, Obywatel Gustaw Courbet, niektóre liryki np. Spółczesni (Odpowiedź) oraz wybrane listy poety. Druga część ukazuje Norwidowską praktykę krytycznoliteracką Jednakże perspektywę „Norwid a utwory poszczególnych pisarzy”, zarysowaną w poprzednim rozdziale, zastępuje tu ujęcie „Norwid wobec form literackich”. Norwidowską krytykę formy liryki, powieści i romansów, dramatu oraz dzienników staram się przedstawić na dwóch poziomach jej realizacji: tzw. krytykę bezpośrednią wpisaną w prace dyskursywne (list do Konstancji Górskiej z marca 1860 traktujący o romansach i powieści, wstęp do Vade-mecum, wstęp do Pierścienia Wielkiej-Damy, listy poświęcone dziennikom) oraz tzw. krytykę formy środkami danej formy obecną w utworach literackich (Powieść, Dwie powieści, Wesele, Szczesna, Wieś, Naturalia, Kolebka pieśni, Liryka i druk, Zwolon). Moje rozważania ukierunkowane są przy tym, podobnie jak w poprzednim rozdziale, na wydobywanie mechanizmów kontekstualizacji, porównań oraz zasad immanentnej lektury, które konstruują dyskurs krytycznoliterackich wypowiedzi poety. Staram się zatem, zgodnie z postulatami formułowanymi na gruncie współczesnych badań nad polską krytyką literacką , odpowiedzieć nie tyle na pytanie „które formy literackie Norwid poddawał krytyce i dlaczego?” (jest to kwestia znajdująca opracowanie w licznych artykułach i szkicach), ale raczej pokazać, w myśl jakich reguł Norwid-krytyk budował swoje krytycznoliterackie wypowiedzi i czy realizowana przez poetę krytyka form jest zgodna z jego teorią krytyki. Istotnym ogniwem problematyki lektury jest rola czytelnika. Kolejny rozdział pracy wydobywa zatem Norwidowskie poglądy na ten temat, które rozproszone są w wielu miejscach w twórczości poety. W tej części pracy staram się również ukazać bohaterów-czytelników, których nie brakuje w Norwidowskich utworach. W tym celu poddaję analizie wybrane utwory Norwida np. dramat Aktor. W rozprawie uwzględniony został również kontekst epoki. Rozdział zamykający pracę stanowi bowiem próbę ukazania Norwida-teoretyka krytyki i krytyka literackiego w konfrontacji z innymi pisarzami-krytykami XIX wieku