Dyskurs estetyczny w poezji Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza

W pracy przeprowadzona została porównawcza analiza poetyckiej twórczości Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza z uwzględnieniem obecnych w niej elementów dyskursu estetycznego. Rozważania zostały podzielone na dwie części. Pierwsza dotyczy pewnych problemów teoretycznych, które pojawiły się wraz ze skonfrontowaniem zagadnień estetycznych (z właściwymi im, ukazanymi w perspektywie diachronicznej, kategoriami filozoficznymi) z żywiołem mowy poetyckiej. Przedmiotem prowadzonych dociekań są więc dwa rodzaje dyskursu: poetycki, który zaliczony być może do dyskursu „kreującego” (Foucault), oraz estetyczny, a więc dyskurs naukowy, poddany mechanizmom kontroli właściwym dla danej dyscypliny oraz wyznaczającej jego granice grze tożsamości. Ponieważ oba one w prezentowanym ujęciu wzajemnie się przenikają i wchodzą w różnego rodzaju interakcje, dyskurs estetyczny stanie się – w znaczeniu nadanym przez Foucault - „komentarzem”, dla dyskursu poetyckiego. Przyjęte zostało też założenie, wedle którego, zgodnie ze współczesną recepcją estetycznych rozpraw Kanta – ze szczególnym uwzględnieniem pism Welscha, Marquarda i Lyotarda - problematyka estetyczna stanowi nieodzowny element refleksji nad późną nowoczesnością i postmodernizmem. W tym celu analizie poddano obecne w dziele poetyckim obu poetów funkcjonalizacje takich kategorii estetycznych jak np.: piękno, wzniosłość, brzydota, smak, a sam dyskurs estetyczny uznany został za rodzaj parergonu dla myślenia o „kondycji ponowoczesnej”. W drugiej części pracy, która ma charakter interpretacyjny i porównawczy, przeprowadzona została lektura dzieł Herberta i Różewicza z uwzględnieniem wspomnianych kategorii estetycznych. W rezultacie twórczość Herberta, wraz z jej związkami z tradycją, okazała się reaktualizować klasyczne rozumienie podstawowych wartości estetycznych, takich jak piękno, harmonia czy smak. Ujawniona została również charakterystyczna dla jego dzieła relacja pomiędzy sferą estetyki i etyki, której analiza przeprowadzona została na podstawie lektury (tak popularnego podczas stanu wojennego) poematu Potęga smaku. Zarysowane tam przenikanie się przestrzeni wolności podmiotu oraz sztuki rozpatrzone zostało w kontekście problematyki politycznej. Z kolei w poetyckim dziele Tadeusza Różewicza wskazane zostały elementy właściwe dla awangardowego myślenia o sztuce. Nie bez znaczenia dla intelektualnej i twórczej biografii poety pozostały również, wyeksponowane w pracy, jego związki z artystami i teoretykami Grupy Krakowskiej (Jaremianką, Kantorem, Nowosielskim, Porębskim). Przy analizie tekstów poetyckich Różewicza szczególną uwagę zwrócono na problematykę nowości, brzydoty, kolażu czy dzieła otwartego. Refleksji poddane zostały również typowe dla XX wiecznej estetyki, a towarzyszące także twórczości autora Niepokoju, pytania o istotę sztuki, obecność w niej przedmiotów ready made oraz związane z nią i antysztuką pytanie o koniec sztuki/poezji. Co znamienne pojawiają się one w szerszym egzystencjalnym kontekście Różewiczowskiej twórczości, gdzie współczesną kondycję ludzką reprezentuje figura nieustannego spadania wśród heteronomicznych kodeksów postępowań. W pracy zostały więc ukazane i omówione dwie konkurencyjne postawy obejmujące stosunek do problematyki aksjologicznej oraz otaczającej rzeczywistości.The thesis’ objective is to reveal in a comparative approach some aesthetic aspects of selected poems. To do so, the inquires about poetry and aesthetic had to been carried out in two parts. The first section deals with some theoretical problems that arose after realm of aesthetic (with all belonging specific philosophical terms which have to be considered in diachronic perspective) had been confronted with poetic speech, which is much less discursive. So aesthetic, a form of scientific discourse, could have been used as a commentary on particular poems. Moreover, modern reading of Kant’s Critique of Judgment along with the works of Lyotard, Welsh, Marquard or Vattimo leads to the conclusion that “postmodern condition” (Lyotard) may be successfully analyzed by using aesthetic categories like: beauty, sublime, shock, taste etc. Therefore, aesthetic thinking becomes a kind of parergon (Kant) which is useful to comprehend changing world as an object of poetic reflection. The other part has interpretative character and is devoted to reading Herbert’s and Różewicz’s poems using developed aesthetic categories. As I said, Herbert is faithful to the classical tradition, so in his works we can find references to basic values as: beauty, harmony, goodness, and taste, which come from ancient Greek and Roman philosophy. That is why in his poetry the realm of aesthetic is related to moral philosophy. It can be clearly seen in the poem The Power of Taste, written at the beginning of 1980’s and very popular among readers during the martial law. Due to liberty, which is one of the essential elements of both politics (as defined in Arendt's work) and aesthetics, there is a correlation between acting entity and the area of politics and art. By contrast, Tadeusz Różewicz presents avant-garde way of thinking about art. During his stay and studies in Cracow just after war, he got involved in works of Cracow Group, which was composed of avant-garde artists and theoreticians of art, such as Kantor, Jaremianka, Nowosielski, Porębski. No wonder, such aesthetic categories as ugliness, assemblage or novelty can be successfully applied to interpret his poems. Różewicz also asks a common and essential to all avant-garde movement question: “what is art?”, “what makes ordinary object transform into a piece of art?”, “is talking about the end of art justified, and if so: what does it mean?”. Różewicz critically describes current human’s condition and compares it to the feeling of falling down, when all directions are disrupted and there is nothing you can hold on to. According to this view there is nothing permanent in the modern world: neither God nor values, and nature of the contemporary art is reflecting this situation. Herbert and Różewicz, as it has been discussed in my thesis, represent two different views on the issue of values, postmodernism and the importance of tradition – all of it emerges from their poems, giving a good chance to further studies and interpretation