Wolność umów i jej ograniczanie w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

Celem rozprawy doktorskiej było rozstrzygnięcie, czy wolność umów – rozumiana jako wynikająca z naturalnych predyspozycji każdego człowieka możność kształtowania własnej sytuacji życiowej, głównie przez nabywanie dóbr i świadczenie usług – jest wartością konstytucyjną, a jeśli tak, to czy może być uznana za wolność prawnie chronioną (prawo podstawowe człowieka); jaki charakter ma ochrona prawna wolności umów w świetle Konstytucji i jaki jest jej przedmiotowy oraz podmiotowy zakres, a także w jaki sposób powinien przebiegać proces jej ograniczania przez krajowego prawodawcę. Punktem wyjścia do dalszych rozważań uczyniono analizę dotychczasowego stanu nauki prawa cywilnego dotyczącego pojęcia umowy i swobody umów jako zasady prawa cywilnego. Na tym tle zwrócono uwagę, że cywilistyczne rozumienie swobody umów jest stosunkowo wąskie, gdyż obejmuje w zasadzie tylko prawną możność określenia treści i celu stosunku prawnego. Poza tym sprowadza ono swobodę umów do kategorii „kompetencji – uprawnienia” przyznanego oraz ukształtowanego w całości przez ustawodawcę. Sformułowano hipotezę, zgodnie z którą wolność umów, jako wartość konstytucyjna, nie redukuje się do cywilistycznej koncepcji tej instytucji, ale musi być postrzegana znacznie szerzej. Jak ustalono, chociaż polska Konstytucja nie zawiera przepisu expressis verbis statuującego wolność umów, to istnieją dostateczne podstawy, by uznawać ją za prawo podstawowe konstytucyjnie chronione. Konstytucyjnymi prawami podstawowymi są bowiem nie tyle przepisy (jednostki redakcyjne) Konstytucji, wprost stanowiące o wolności albo prawie, lecz normy prawne z nich wydobywane w drodze aprobowanych metod wykładni i mające swe uzasadnienie w przyrodzonej oraz niezbywalnej godności człowieka. Analizując przepisy Konstytucji przyjęto, że źródłem konstytucyjnej wolności umów jest przede wszystkim art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji, statuujący nakaz ochrony wolności człowieka. Subsydiarne znaczenie mają art. 20 i art. 22 wyrażający wolność działalności gospodarczej, której elementem jest wolność umów, art. 64 ust. 1 i 2 – stanowiący o prawie do ochrony własności, innych praw majątkowych i prawie dziedziczenia czy art. 47 Konstytucji zapewniający prawną ochronę prywatności i swobody decydowania o własnych sprawach. Odwołując się do art. 30 Konstytucji, zgodnie z którym źródłem wszystkich wolności i praw jednostek jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka, przyjęto, że treść konstytucyjnej wolności umów zdeterminowana jest naturalnymi atrybutami jednostek, obejmując w szczególności swobodę wyboru kontrahenta, ustalenia celu i treści umowy, skutki niewywiązania się z umowy, swobodę wyboru formy czy trybu jej zawarcia. Pojęcie oraz zakres wolność jednostki w sensie prawnonaturalnym, determinują treść normy prawnej – wolności człowieka konstytucyjnie chronionej. Wolność umów jest wartością chronioną przez porządek prawny, co wynika wprost z art. 31 ust. 1 Konstytucji. Przede wszystkim wynika stąd obowiązek powstrzymania się władzy publicznej od ingerencji w stosunki umowne, jeśli nie jest to konieczne w warunkach demokratycznego państwa prawa. Jednocześnie Konstytucja zobowiązuje do udzielenia prawnej ochrony przejawów korzystania z wolności (samych umów i wynikających z nich skutków społeczno-gospodarczych), ochronę przed nadużywaniem wolności, czy ochronę przed naruszeniami ze strony osób trzecich. W polskim systemie prawnym podstawowym instrumentem prawnym za pośrednictwem którego realizuje się ochrona wolności umów, są czynności prawne. Wolność umów może podlegać ograniczeniom, zarówno gdy chodzi o zakres korzystania z tej wolności, jak i zakres udzielanej ochrony prawnej. Immanentną granicą wolności umów jest niedopuszczalność kształtowania sytuacji innych podmiotów, niż same strony umowy i wpływania na zadania i kompetencje organów władzy publicznej. Umowa między podmiotami prywatnymi nie ma ponadto mocy zmieniania bądź uchylania nakazów i zakazów wynikających z powszechnie obowiązującego prawa, z wyjątkiem wyraźnego ustawowego uprawnienia. W ramach konstytucyjnej wolności umów nie mieszczą się też umowy o świadczenia obiektywnie niemożliwe do spełnienia przez człowieka (tj. pozostające poza zasięgiem ludzkich możliwości). Ponadto sama Konstytucja, za pomocą bezpośrednio stosowalnych klauzul-barier, wyznacza nieprzekraczalne granice korzystania z wolności i praw przez jednostki. Normy konstytucyjne tego rodzaju są bezpośrednio stosowalne również w relacjach horyzontalnych. Zaliczają się do nich zwłaszcza: zakaz naruszania godności, zakaz dyskryminacji i zakaz stałego zatrudniana dzieci poniżej 16 roku życia. Wykazano jednocześnie, że obok norm ograniczających wolność umów, zarówno z zakresu prawa publicznego, jak i prywatnego – istnieją również takie normy prawne, które tej wolności nie ograniczają, ale ją konkretyzują. Regulują bowiem to, co i tak jednostce jest dozwolone w ramach jej wolności. Przyjąwszy, że wolność umów jest podstawowe prawo każdego człowieka i tych jednostek organizacyjnych, które są tworzone przez ludzi, gwarantowane przez Konstytucję, ograniczenia tej wolności – w wymiarze formalnym i materialnym – muszą odpowiadać konstytucyjnym wymogom ingerencji państwa w status jednostki. Co do zasady muszą być zawarte w ustawie lub przynajmniej w powszechnie obowiązującym akcie normatywnym. Muszą one ponadto pozostawać w zgodzie z zasadą proporcjonalności i nie naruszać istoty wolności umów. Ich prawidłowe wprowadzenie do systemu prawa powinno nastąpić w sposób zapewniający bezpieczeństwo prawne jednostki, które gwarantuje przez art. 2 Konstytucji. Dotyczy to w szczególności ingerencji ustawodawczej w trwające stosunki umowne