Early Transmission of the Plays of Aeschylus, Sophocles and Euripides - till III/II Century B.C.

Katarzyna Pietruczuk Instytut Filologii Klasycznej UW AUTOREFERAT PRACY DOKTORSKIEJ PT. WCZESNA TRANSMISJA TEKSTU AJSCHYLOSA, SOFOKLESA I EURYPIDESA – OD MOMENTU POWSTANIA DRAMATÓW DO PRZEŁOMU III I II WIEKU P.N.E. Tematem mojej dysertacji jest wczesna transmisja tekstu Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Interesują mnie losy korpusu tragicznego od powstania dramatów do przełomu III i II wieku p.n.e., kiedy Arystofanes z Bizancjum przygotował pierwszą filologiczną edycję dramatów dla Biblioteki Aleksandryjskiej. Zdaniem większości badaczy z tej właśnie edycji wywodzi się zachowany fragment korpusu tragedii ateńskiej. Zakres moich badań obejmuje celowe i zorganizowane działania mające na celu przechowanie tekstów w ich oryginalnej formie oraz starożytne studia nad V-wieczną tragedią i nad historią ateńskich agonów teatralnych podjęte na przestrzeni pierwszych trzech wieków od powstania i wystawienia sztuk. Pojęcie transmisji tekstu ograniczam zatem wyłącznie do świadomych, celowych i zorganizowanych działań. Okres, którym się zajmuję, przypada na początki działalności o takim charakterze w ogóle. To ten moment dziejów, kiedy Ptolemeusze zakładają Bibliotekę Aleksandryjską i kiedy wobec konieczności opanowania i zinwentaryzowania ogromnej liczby tekstów napływających z całego świata greckiego, w tym wielu kopii tych samych utworów, w różniących się od siebie wersjach, rodzi się filologia jako nauka. W okresie stanowiącym przedmiot mojego zainteresowania dają się wyraźnie wyróżnić dwie główne fazy prac nad korpusem tragików: pierwszy etap w drugiej połowie IV wieku p.n.e. w Atenach (o której traktują rozdziały II, III i IV mojej dysertacji) i druga faza, przypadająca na III wiek p.n.e. w Aleksandrii (poświęcam jej pozostałe rozdziały). W pierwszym rozdziale przyglądam się pierwszemu w historii projektowi mającemu na celu przechowanie tekstów dramatów w ich oryginalnej formie, jakim zaowocowało wydane w latach dwudziestych IV wieku rozporządzenie ateńskiego prawodawcy Likurga, nakazujące złożyć w archiwum państwowym specjalnie sporządzone w tym celu kopie tekstów dramatów Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Według Pseudo-Plutarcha, który przekazuje informację o tym wydarzeniu, Likurg nakazywał każdemu, kto chciałby wystawić sztukę jednego z tych autorów, uzgodnienie wystawianego tekstu z tekstem oficjalnym. Rozporządzenie Likurga było reakcją na zjawisko psucia się tekstu za sprawą interpolacji aktorskich. W 386 roku p.n.e. w ramach obchodów Wielkich Dionizjów po raz pierwszy obok tradycyjnego już agonu, w którym wystawiano sztuki premierowe, wystawiono „tragedię starą”. Pod tym terminem kryły się zwyczajowo sztuki właśnie wielkiej trójki tragediopisarzy V-wiecznych. Ponieważ poeta nie mógł już w tych przypadkach osobiście czuwać nad produkcją i scenariuszem, jak miało to miejsce w V wieku, chęć zwycięstwa w konkursie zarówno ze strony aktora-protagonisty, jak i reżysera, stawała się niejednokrotnie motywem ingerencji w oryginalny tekst dramatu. Ingerencje te polegały zwłaszcza na dopisywaniu do niego całych partii, które miały umożliwić aktorowi efektowniejszy występ. Brak w źródłach informacji o tym, czy przepis Likurga był rzeczywiście egzekwowany oraz czy przygotowaniu egzemplarzy archiwalnych towarzyszyły prace filologiczne. W rozdziale poświęconym temu zagadnieniu zastanawiam się nad możliwymi źródłami, na podstawie których sporządzono kopie archiwalne. W tym celu analizuję świadectwa dotyczące obiegu książek w Grecji w V i IV wieku p.n.e. (na ten właśnie okres przypadają początki rozpowszechnienia się książki), oraz źródła dotyczące najwcześniejszych greckich bibliotek. W tym samym mniej więcej czasie, kiedy na polecenie Likurga przygotowywano egzemplarze archiwalne, Arystoteles, przebywający wówczas w Atenach, sporządził dzieło znane jako Didaskaliai, w którym chronologicznie, rok po roku, zebrał wyniki ateńskich agonów dramatycznych na Wielkich Dionizjach i Lenajach. Zestawienie to oparł bez wątpienia na oficjalnej dokumentacji archiwalnej, prowadzonej przez archontów – urzędników odpowiedzialnych za organizację tych świąt. Zestawienie Arystotelesa stanowiło podstawowe źródło wiedzy o chronologii twórczości autorów dramatycznych dla Kallimacha i Arystofanesa z Bizancjum, i jako takie położyło podstawy dla rozwoju badań filologicznych nad twórczością Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa, podjętych w III wieku p.n.e. w Aleksandrii. Pismo Arystotelesa zaginęło. Uczeni próbujący rekonstruować jego zawartość dysponują do tego celu świadectwami późniejszych autorów oraz źródłami epigraficznymi, wśród których szczególną wartość ma dla nas znaleziona na południowym stoku Akropolu inskrypcja (IG II2 2319-2323), która w zgodnej opinii badaczy oparta została bezpośrednio na Didaskaliai Arystotelesa. W trzecim rozdziale mojej rozprawy, poświęconym temu pismu, analizuję wszystkie jego fragmenty i świadectwa o nim, żeby ustalić zakres, strukturę dzieła i metodę pracy Arystotelesa. Zwracam też uwagę, czego brak w poświęconych temu zagadnieniu publikacjach, na to, że praca Arystotelesa nad Didaskaliai z dużym prawdopodobieństwem była ściśle związana z projektem Likurga (źródła nie poświadczają związku między tymi przedsięwzięciami, jednak nasuwa się on, jeśli weźmiemy pod uwagę ich bliskość w czasie i przestrzeni oraz charakter zadań i trudności, jakie musieli napotkać z jednej strony Arystoteles, z drugiej – osoby pracujące dla Likurga). Ostatni spośród rozdziałów traktujących o pracach nad korpusem tragicznym podjętych w Atenach w IV wieku p.n.e. poświęcam zbiorowi tak zwanych hipotez narracyjnych – napisanych w zgrabny sposób streszczeń fabuł dramatów Eurypidesa i Sofoklesa. Kilka takich streszczeń poprzedza teksty sztuk w rękopisach, kilkanaście kolejnych znaleziono zachowanych, przynajmniej fragmentaryczne, na papirusach (głównie papirusach znalezionych w Oksyrynchos). W późnej starożytności autorstwo hipotez narracyjnych przypisywano powszechnie Dikajarchosowi z Messany, uczniowi Arystotelesa, żyjącemu w drugiej połowie IV i pierwszej połowie III wieku p.n.e. Kilka lat temu uczony oksfordzki James Diggle udowodnił, że pewne cechy metryczne, a konkretnie klauzule, których najchętniej używa autor hipotez narracyjnych, charakterystyczne dla okresu od II wieku p.n.e., wykluczają, by hipotezy te mógł napisać Dikajarchos. W związku z odkryciem Diggle’a pozostaje jednak do rozważenia problem, czy Dikajarchos napisał jakiekolwiek hipotezy, a jeśli tak, to czy zachowany fragmentarycznie zbiór ma coś wspólnego z oryginalnym dziełem Dikajarchosa. Rozważania na ten temat stanowią zasadniczą treść tego rozdziału. Wykazuję, że o ile większość świadectw wzmiankujących hipotezy Dikajarchosa w rzeczywistości odnosi się do zbioru hipotez narracyjnych i w związku z tym nie pozwala wyciągnąć żadnych wniosków na temat dzieła ucznia Arystotelesa, o tyle jednak jedno z nich – słynna notka poprzedzająca w niektórych rękopisach tekst tragedii Rezos – odsyła do hipotezy, przypisywanej Dikajarchosowi, która rzeczywiście musi pochodzić z okresu przed założeniem na początku III wieku p.n.e. Biblioteki Aleksandryjskiej. Czyli do hipotezy z czasów Dikajarchosa. Dochodzę na tej podstawie do konkluzji, że zachowany zbiór hipotez narracyjnych musiał zostać oparty na oryginalnym dziele ucznia Arystotelesa. Druga część mojej dysertacji traktuje o pracach podjętych nad korpusem dramatycznym w Bibliotece Aleksandryjskiej, do momentu, kiedy Arystofanes z Bizancjum przygotował edycję krytyczną dramatów Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa (prawdopodobnie na przełomie III i II wieku p.n.e.). W piątym rozdziale rozprawiam o najwcześniejszych aleksandryjskich pracach nad korpusem dramatycznym, które miały miejsce w okresie panowania Ptolemeusza II Filadelfa (panującego w Egipcie w latach 283-246 p.n.e.). Władca ten powierzył Aleksandrowi z Etolii i Likofronowi z Chalkis zadanie sporządzenia diorthosis dramatów (znaczenie tego terminu jest przedmiotem dyskusji uczonych): Aleksander miał przygotować dla Biblioteki teksty tragedii, Likofron – komedii. Żeby ustalić, na czym dokładnie polegała ich praca (co jest głównym przedmiotem mojej dyskusji w tym rozdziale), staram się ustalić, kiedy i w jaki sposób uczeni aleksandryjscy zapoznali się z ateńskim dorobkiem w zakresie studiów nad V-wiecznym dramatem., tj. kiedy pozyskali dostęp do ateńskich kopii archiwalnych i do Didaskaliai Arystotelesa. W udzieleniu odpowiedzi na pierwsze z tych pytań pomóc może zaledwie jedno starożytne świadectwo, i to bardzo problematyczne, z jednej strony z względu na anegdotyczny charakter, z drugiej – z powodu dwuznaczności użytego w nim sformułowania. Mianowicie Galen w komentarzu do trzeciej księgi Epidemiai Hipokratesa przekazuje, że egipski król Ptolemeusz wypożyczył z Aten archiwalne kopie sztuk trzech wielkich tragików ateńskich i, po sporządzeniu ich luksusowych odpisów, odesłał je do Aten, zachowując dla siebie oryginały. W tekście Galena brak informacji wprost, czy chodzi o Ptolemeusza II Filadelfa, czy raczej o jego syna, Ptolemeusza III Euergetę. Od rozstrzygnięcia tej wątpliwości zależy, czy Aleksander i Likofron dysponowali oficjalnym tekstem ateńskim, kiedy przygotowywali swoje diorthoseis. Rozstrzygam tę wątpliwość na korzyść Ptolemeusza III Euergety, po pierwsze, na podstawie innych miejsc z tekstu Galena, po drugie, na podstawie danych historycznych, biorąc pod uwagę stosunki polityczne między Atenami a Aleksandrią w interesującym mnie okresie. Sprowadzenie oficjalnego tekstu ateńskiego dopiero przez Ptolemeusza III oznacza, że Aleksander i Likofron, pracujący na dworze Ptolemeusza II, nie mieli jeszcze dostępu do tego tekstu. Wyjaśniałoby to, moim zdaniem, niepokojącą badaczy okoliczność, że – z wyjątkiem jednego przekazu bizantyńskiego uczonego Jana Tzetzesa – nie zachowały się żadne ślady po ich wydaniu dramatów. Kiedy do Aleksandrii trafił oficjalny tekst ateński, poprzednia edycja dramatów, opracowana przez Aleksandra i Likofrona bez jego znajomości, po prostu się zdezaktualizowała. Nowe wydanie, przygotowane przez Arystofanesa z Bizancjum zapewne właśnie na podstawie tekstu ateńskiego, spotkało się ze znacznie większym uznaniem i to z niego najprawdopodobniej wywodzi się tekst zachowanych sztuk. Żeby odpowiedzieć na pytanie, kiedy do Aleksandrii trafiły Didaskaliai Arystotelesa, analizuję źródła mówiące o losach biblioteki Arystotelesa. Wynika z nich, moim zdaniem, że Didaskaliai znalazły się wśród ksiąg odkupionych przez Ptolemeusza II od Neleusa – było on spadkobiercą Teofrasta, następcy Arystotelesa. A skoro tak, Aleksander z Etolii, Likofron z Chalkis i Kallimach (który według Tzetzesa miał im pomagać w opracowaniu dla Biblioteki korpusu dramatów) musieli już znać pracę Arystotelesa. Wspomniane wyżej prace Kallimacha nad tragedią ateńską stanowią temat szóstego rozdziału rozprawy. Zasługą tego uczonego z III wieku p.n.e. było opracowanie narzędzi, które miały umożliwiać uczonym pracującym w Bibliotece Aleksandryjskiej identyfikację pism, ułożenie ich w uporządkowany sposób i, w przypadku dramatów, porównanie stanu zbiorów Biblioteki z pełną listą sztuk wystawionych w Atenach (której dostarczały Didaskaliai Arystotelesa), żeby ustalić, jaka część korpusu V-wiecznych dramatów ateńskich zdążyła zaginąć. Kallimach przygotował mianowicie dwa katalogi: pierwszy z nich, Pinakes, był katalogiem Biblioteki Aleksandryjskiej, drugi – Pinaks ton didaskalon – powtarzał informacje z Didaskaliai Arystotelesa, przeorganizowane jednak w taki sposób, żeby tytuły sztuk tego samego autora można było znaleźć zebrane w jednym miejscu, aby można było porównać ich listę ze zbiorami Biblioteki. Do informacji zaczerpniętych z pisma Arystotelesa Kallimach dodawał adnotacje, czy dana sztuka się zachowała. W poświęconym Kallimachowi rozdziale rozprawy rekonstruuję zakres i strukturę obu jego katalogów, ponadto analizuję świadectwa mówiące o katalogu konkurencyjnej wobec Aleksandrii wielkiej biblioteki w Pergamonie. Katalog ten, jak wynika z kilku ustępów pism Atenajosa z Naukratis i Dionizjusza z Halikarnasu, podobnie jak katalog Biblioteki Aleksandryjskiej, był w II wieku n.e. dostępny poza Biblioteką. Znajdował się zatem w obiegu w formie książki. Analizuję również testimonia na temat pracy Arystofanesa z Bizancjum pt. Pros tus Kallimachu Pinakas, stanowiącej suplement do katalogu Kallimacha. Siódmy rozdział dysertacji poświęciłam wydaniu krytycznemu sztuk trzech wielkich tragików, opracowanemu przez Arystofanesa z Bizancjum. W rozdziale tym pokazuję, że wkład Arystofanesa z Bizancjum w transmisję tekstów tragedii polega nie tylko na jego badaniach filologicznych i zgłoszeniu ważnych propozycji dotyczących poszczególnych lekcji tekstu, lecz w równym stopniu na obmyśleniu szczególnego kształtu formalnego, jaki nadał swojemu wydaniu. Arystofanes opatrzył tekst każdej sztuki wprowadzeniem, tak zwaną hipotezą, w którym dostarczał czytelnikowi podstawowych informacji o dacie premiery sztuki, postaci wygłaszającej prolog, składzie chóru oraz zamieszczał krótkie streszczenie fabuły. Niektóre z tych informacji pomagały w identyfikacji sztuki, jednak funkcję identyfikacyjną pełniła przede wszystkim sama obecność hipotezy przed tekstem dramatu. Poświadczała bowiem, że tekst, który czytelnik trzyma w ręku, pochodzi z wydania Arystofanesa z Bizancjum – oficjalnego, „jedynie słusznego” wydania Biblioteki Aleksandryskiej. Hipotezy umieszczane w zwojach razem z tekstem dramatów pełniły zatem funkcję pieczęci, certyfikatu autentyczności. O ile posiadamy względnie dużo śladów poświadczających pracę Arystofanesa z Bizancjum nad tekstem Eurypidesa, hipotezy stanowią jedyny dowód sporządzenia przez Arystofanesa wydania dramatów Ajschylosa – o tym bowiem starożytne scholia nie przekazują żadnych informacji. Dlatego też główna moja uwaga poświęcona jest w tym rozdziale właśnie hipotezom. Poza tym, że pokazuję strukturę typowej hipotezy Arystofanejskiej (wymaga ona rekonstrukcji, ponieważ w kodeksach hipotezy przekazane są zwykle fragmentarycznie), pokrótce omawiam również inny typ hipotez przekazanych w kodeksach i podpisanych w niektórych przypadkach imieniem Arystofanesa z Bizancjum, mianowicie hipotezy metryczne. Teksty te sprowadzają się do poetyckiego streszczenia fabuły, często nieścisłego. Uważam, że nie zostały one napisane przez Arystofanesa. Zarówno problem struktury oryginalnych hipotez Arystofanesa, jak i problem autorstwa hipotez metrycznych były już przedmiotem ożywionej dyskusji uczonych, dlatego ta część mojego wywodu stanowi w dużej mierze podsumowanie ustaleń innych badaczy na ten temat. Moim wkładem jest jednak pokazanie, w jaki sposób Arystofanes korzystał, pisząc hipotezy, z Didaskaliai Arystotelesa oraz z Pinaks ton Didaskalon Kallimacha. Rozważam też, w jakim stopniu uczony aleksandryjski czerpał inspirację z hipotez Dikajarchosa. Wreszcie, w aneksie podejmuję problem dyskutowany w odniesieniu do każdego z najwcześniejszych wydań tragedii (tj. ateńskich kopii archiwalnych, diorthosis sporządzonej przez Aleksandra z Etolii i Likofrona z Chalkis oraz edycji Arystofanesa z Bizancjum), mianowicie to, w jakim porządku ułożono w nich sztuki. Problem ten jest ściśle związany z pytaniem o moment rozerwania w transmisji tekstu pierwotnych tetralogii tragicznych. Wśród uczonych przeważa pogląd, że w wydaniu Arystofanesa z Bizancjum sztuki ułożone były alfabetycznie. Staram się pokazać, że pytanie o układ sztuk w wydaniu Arystofanesa, podobnie jak to o układ sztuk w wydaniu Aleksandra i Likofrona, jest pytaniem źle postawionym: w obu tych edycjach każda sztuka zajmowała najprawdopodobniej osobny zwój papirusowy, stając się w ten sposób niejako niezależną od innych (zwłaszcza w wydaniu Arystofanesa, w którym każdy dramat poprzedzony był wprowadzeniem przynoszącym informacje m.in. o dacie wystawienia, uławiającym lekturę w sytuacji, kiedy tekst nie znajdował się już w pierwotnej tetralogii). Dlatego, moim zdaniem, nie można mówić o problemie układ dramatów w wydaniu Arystofanesa, a co najwyżej o układzie książek w Bibliotece Aleksandryjskiej, w tym tragedii. I to układ z Biblioteki znajduje w moim przekonaniu odwzorowanie w kodeksach, układzie zbioru hipotez narracyjnych i w niektórych zabytkach epigraficznych – czyli we wszystkich źródłach, które poświadczają alfabetyczny układ sztuk Sofoklesa i Eurypidesa. Natomiast co do porządku sztuk w archiwum ateńskim, uznaję zachowane świadectwa za niewystarczające do tego, aby stwierdzić, czy można w tym przypadku mówić o jakimkolwiek z góry założonym układzie. Celem pracy jest dostarczenie badaczowi dramatu greckiego narzędzi do czytania i krytyki źródeł przekazujących fragmenty dramatów i testimonia o nich. Praca przedstawia możliwe źródła i warsztat autorów, którzy nam je podają, tym samym pomagając ocenić ich wiarygodność. Dla szerszego grona czytelników pożytek z tej dysertacji polegać ma po pierwsze na możliwości prześledzenia dziejów tekstu tragedii, których wynikiem jest to, że trzymamy je w rękach w obecnym kształcie, po drugie – na możliwości poznania celów, założeń i metody pracy pierwszych filologów. Dotychczasowe publikacje poświęcone tym zagadnieniom skupiają się na starożytnych badaniach nad tekstem Homera, więc moja rozprawa stanowić będzie, mam nadzieję, ważne ich uzupełnienie. Tym ważniejsze, że o ile historia badań nad Homerem każe jednoznacznie łączyć początek filologii z Biblioteką Aleksandryjską, uważne przyjrzenie się historii tekstu tragedii ateńskiej każe nieco przeorientować tę perspektywę. Pierwsze poważne przedsięwzięcie, zmierzające do zachowania oryginalnego tekstu dramatów, zostało bowiem podjęte w Atenach w drugiej połowie IV wieku, a uczeni aleksandryjscy, jak pokazuję, czerpali pełnymi garściami z dorobku swoich IV-wiecznych ateńskich poprzedników. Dzięki tej ciągłości w przekazie tekstu i kontynuacji w badaniach między dwoma wiodącymi ośrodkami naukowymi swoich czasów omówione przeze mnie powyżej ateńskie i aleksandryjskie prace naukowe nad tragedią wyznaczyły oficjalny i najważniejszy kanał transmisji tekstu. Najwcześniejsze dzieje korpusu tragedii są zatem nie tylko historią dążeń do ujednolicenia różnych wersji tekstu będących w obiegu w całym świecie greckim, lecz również dokumentują narodziny potrzeby takiej standaryzacji i pojęcia tekstu wzorcowego.THE EARLY TRANSMISSION OF THE PLAYS OF AESCHYLUS, SOPHOCLES AND EURIPIDES: SUMMARY The subject of my thesis is the early transmission of the plays of Aeschylus, Sophocles and Euripides. I am interested in what the fate of the Athenian tragic corpus was between the composition of the plays and the third/second century B.C., when Aristophanes of Byzantium prepared the philological edition of the three great tragedians for the Library of Alexandria. The scholars now share the opinion that this edition’s text provided the fundament for the corpus of the Athenian tragedies as it has survived to the present day. My preoccupation is with the deliberate efforts made in this early period to preserve the text of the tragic corpus in its original form as well as with the early scholarly inquiries into these plays and into the history of Athenian dramatic competitions, undertaken over the first three hundred years since the dramas had been written and staged. Thus my concern is exclusively with the purely intentional actions and with the, so to speak, official aspect of the textual transmission of Greek tragedy. In its early period two main stages can be distinguished: the initial activity in the second half of the fourth century B.C. in Athens (this is treated in the first three chapters of the present thesis) and the activity in the third century B.C. in Alexandria (to which the remaining chapters are devoted). The purpose and organization of my thesis is presented in the introduction. The second chapter deals with the earliest systematic effort to secure the preservation of the tragic texts in an unchanged form, which was made in the twenties of the fourth century B.C. It was initiated by Lycurgus, who was then the administrator of Athens. According to Pseudo-Plutarchus, new copies of the Aeschylean, Sophoclean and Euripidean dramas were prepared at the behest of Lycurgus so as to be laid down in the state archive in the Metroon (the scholars commonly refer to these as a Staatsexemplar). These texts were to be consulted each time when a drama by one of the great tragedians was to be restaged (which became a common practice in the fourth century B.C.) and actors were not permitted to use in their productions a text other than the official one. Our testimonies are silent on whether Lycurgus’ order was actually executed and on whether any philological work was involved in establishing the archival text. In my attempt to trace the possible sources on which Lycurgus’ tragic text was based, I examine the extant sources for the circulation of the earliest Greek books in the fifth and fourth centuries B.C. and for the earliest Athenian private libraries. At the time when Lycurgus’ Staatsexemplar was being prepared, Aristotle, who had returned to Athens after Alexander the Great’s death, wrote a chronological work known under the title of Didascaliae, which listed, year by year, the results of the Athenian dramatic competitions at the City Dionysia and Lenaia. This was probably based on the official archival records of the archons who were in charge of the organization of those festivals. Serving as the main reference work for Callimachus and Aristophanes of Byzantium, Aristotle’s Didascaliae laid the basis for the philological inquiries into Aeschylean, Sophoclean and Euripidean tragedy that were conducted in the third-century Alexandria. Aristotle’s work has perished and the scholars that attempted to reconstruct it made use of the testimonies of later authors and of epigraphic