Eschatology of Elder Paisios the Hagiorite. Man in an orthodox culture

Praca podejmuje temat człowieka w kulturze prawosławnej. Poddaje analizie pouczenia Paisjusza Hagioryty jednego z bardziej znanych dwudziestowiecznych starców żyjących na Świętej Górze Atos. Podkreślał on, że w mówieniu o człowieku nie można ograniczać się jedynie do sfery stosunków społecznych, rodzinnych, obyczajowych czy też do norm moralnych. Osoba ludzka jest stworzona na obraz i podobieństwo Boże. Starzec był przekonany, że horyzontalny wymiar człowieka, jako twórcy kultury oraz podmiotu definiującego kulturę i samego siebie, ustępuje miejsca jego wymiarowi wertykalnemu. Człowiek w kulturze prawosławnej nie jawi się jedynie jako istota biologiczna, psychiczna czy społeczna – jego opis w tych kategoriach jest możliwy, nie będzie on jednak dla tej kultury wystarczający ani ostateczny. Konieczne jest uwzględnienie odniesienia człowieka do Boga, które umożliwia mu poznanie samego siebie, a następnie stanie się czynnikiem kształtującym całą jego twórczość kulturową. Analiza myśli starca Paisjusza poprzedzona jest przedstawieniem prawosławnej eschatologii i antropologii. W omówieniu pierwszej z nich uwaga zostaje zwrócona na jej niesprowadzalność wyłącznie do dziedziny teologii, gdyż przenika ona całą myśl prawosławną. Eschatologia nie jest jedną z dziedzin teologii, ale podstawą i fundamentem, stanowi jej źródło i ukierunkowującą zasadę centrum i punkt orientacyjny dla całej myśli chrześcijańskiej. Chrześcijaństwo jest w swej naturze eschatologiczne i właśnie w świetle eschatologicznego oczekiwania patrzy na świat. Niewidzialny Kościół, jednoczący niebo i ziemię, ludzi i aniołów, żywych i umarłych jest antycypacją przyszłego Królestwa, rzeczywistością eschatyczną Urzeczywistniona eschatologia Cerkwi, przesycona jest nadzieją i dynamicznym oczekiwaniem w Duchu Świętym na nastąpienie pełni czasów. W oczekiwaniu już jest dostępny Ten, który ma nadejść, przez sakramenty oraz Eucharystię, będącą uczestnictwem w Królestwie, w ósmym dniu dzieła Boga, który dopełnia akt stworzenia i już znajduje się poza ziemską rachubą czasu. Obserwowany zwrot prawosławnej teologii w stronę ponadhistorycznej i ponadczasowej rzeczywistości Kościoła świadczy o powrocie do eschatologicznego rozumienia siebie w konkretnych historycznych okolicznościach. W prawosławnej antropologii kluczowe miejsce zajmuje pojęcie stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo Boże. Obraz i podobieństwo nie są tożsamymi pojęciami. Obraz Boży jest człowiekowi dany, jest podstawą jego bytu i przeznaczenia. Podobieństwo natomiast wymaga zaangażowania człowieka, może być przez niego realizowane wyłącznie w sposób wolny. Miara stworzonej doskonałości, dana człowiekowi przez Boga, powinna być dopełniona czy sfinalizowana przez dobrowolny wysiłek człowieka w wypełnianiu woli Boga oraz realizacji własnej doskonałości. Ostatecznym przeznaczeniem człowieka jest przebóstwienie, czyli stanie się bogiem przez łaskę. Dla zrozumienia przebóstwienia pomocne jest rozróżnienie między istotą Boga a Jego energiami. Otóż zjednoczenie z Bogiem dotyczy boskich energii, a nie istoty samego Boga. Człowiek zjednoczony z Bogiem zachowuje pełną osobową integralność bez względu na to, jak ściśle połączony jest z Bogiem. Po przebóstwieniu osoba człowieka pozostaje odmienna, lecz nie oddzielona od Boga. Staje się bogiem z łaski, ale nie z natury. Starzec Paisjusz ukazuje człowieka w świetle eschatologii zainaugurowanej jako poszukującego Boga, zmierzającego ku Niemu, a w przypadku zanegowania owej zależności od Stwórcy – jako cierpiącego i znajdującego się w kryzysie. Starzec Paisjusz był prostym mnichem, nie posiadał wykształcenia teologicznego, co jednak nie umniejsza wartości duchowego dziedzictwa. Tradycja wschodnia nigdy nie czyniła ścisłego rozróżnienia między mistyką a teologią, między osobistym doświadczeniem Boga a dogmatami głoszonymi przez Kościół. Teologia i mistyka nie stoją w opozycji, lecz wzajemnie się uzupełniają, a teologia chrześcijańska jest środkiem do celu przekraczającego jakiekolwiek poznanie – zjednoczenia z Bogiem, przebóstwienia. Myśl starca Paisjusza Hagioryty dotycząca człowieka została poddana analizie w trzech etapach. Pierwszy z nich dotyczy kryzysu człowieka, zasadności mówienia o nim oraz o jego istocie, którą jest utrata świadomości eschatologicznej wynikającej z więzi z Bogiem. Człowiek taki jawi się dla starca jako doświadczający pustki wewnętrznej, niepokoju, nieustannie poszukujący sensu życia oraz szczęścia, jednak nie znajdujący odpowiedzi na nurtujące go pytania. Tworzy świat będący odbiciem jego wewnętrznego zagubienia, przez co przedłuża swoje cierpienie. Jedyną drogą dla niego jest prawdziwe poznanie siebie jako bytu stworzonego przez Boga i uznanie więzi z Nim jako kluczowej w ziemskim życiu. Spojrzenie to jest charakterystyczne dla kultury monastycznej, która przyczynę kryzysu człowieka widzi w jego wnętrzu, w odróżnieniu od kultury zachodniej, skłonnej koncentrować się na świecie zewnętrznym. Tematowi poznania siebie poświęcona jest druga część analizy spuścizny Paisjusza Hagioryty. Wskazuje ona, że według starca jedynym możliwym poznaniem jest to, które odbywa się w relacji z Bogiem. Jego owocami są zarówno ujrzenie grzechu, jak i wyjątkowej godności wynikającej ze stworzenia na obraz i podobieństwo. Dla zaistnienia tego poznania potrzebne są odpowiednie warunki, o których wspomina starzec, oraz element decyzji. Autorka pracy przybliża też różnicę między poznaniem psychologicznym a duchowym, którą przedstawia starzec. Omawia też zagadnienie walki duchowej, która, według Paisjusza, czeka każdego, kto zdecyduje się podążać za wezwaniem do osiągnięcia podobieństwa Bożego. Trzecia część, to ukazanie możliwego miejsca i roli w świecie człowieka, który poznawszy siebie w relacji do Boga i swój eschatologiczny status odczytuje wezwanie do przyniesienia Stwórcy nie tylko siebie, lecz też całego stworzenia. Właśnie z tego wynika troska o świat przyrody, tak charakterystyczna dla prawosławia. Rozdział ten przedstawia obecność w świecie takiego człowieka, który będąc sam przemieniony, może świadczyć o charakterze tej przemiany i wzywać do niej tych, którzy go otaczają: zarówno w rodzinie, jak i w społeczeństwie. Szczególna uwaga jest zwrócona na Kościół, jako wspólnotę ludzi ukierunkowaną eschatologicznie oraz na jego miejsce w świecie. Naświetla ona w szczególnym sposób rolę ikony jako przejawu aktywności człowieka nakierowanego na Królestwo. Dążenie do rzeczywistości wiecznej wyraża on przez tworzenie świętego obrazu, będącego oknem do innego świata. Obecne w prawosławnej kulturze poszanowanie dla świata przyrody jest wyrazem przekonania, że człowiek nie może być oddzielony od reszty stworzenia, nie może zbawić się sam, od niego bowiem łaska boska rozlewa się na całą naturę. W nauczaniu Paisjusza Hagioryty człowiek jawi się jako ten, który może być właściwie poznany tylko przez wprowadzenie perspektywy eschatologicznej, wyzwalającej go z zamknięcia w tym, co widzialne i obserwowalne. Tym samym starzec wskazywał on eschatologiczne powołanie człowieka, które nadaje sens wszelkim przejawom jego działalności.The main subject of this thesis is a human person in an orthodox culture. Author examines teaching of elder Paisios the Hagiorite – one of the most important elders of the 20th century who lived on Mount Athos. He claimed that when speaking about human being one cannot reduce him to a sociological or moral creature. Human person is created in the image and likeness of God. Horizontal dimension of a person is more important than any vertical characteristic. Person in an orthodox culture is much more than a biological, psychological or social being – it can be described with these characteristics but it won’t be a crucial or final description. It is necessary to take into account relationship with God which helps every human being to know himself and then becomes a factor that influences creation of a culture. Analysis of Paisios’ thought is preceded by a presentation of orthodox eschatology and anthropology. In a first case author underlines that eschatology cannot be reduced to a field of theology since it’s present in all orthodox thought. It’s not a particular section of the theological system, but rather its basis and foundation. Christianity is eschatological in its nature. Church, that unites heaven and earth, people and angels, leaving and dead, is anticipation of the future Kingdom, of eschatological reality. Realized eschatology of the church is filled with hope. Orthodox antropology cannot be understood without an act of creation – human being was created according to God’s image and likeness. The terms image and likeness do not mean exactly the same thing. The image denotes the powers with which every man is endowed by God from the first moment of his existence; the likeness is a goal at which he must aim, something which he can only acquire by degrees. The final goal at which every Christian must aim is to become god, to attain theosis, ‘deification’ or ‘divinization.’ This union can understood in the light of the distinction between God’s essence and His energies. Union with God means union with the divine energies, not the divine essence. Elder Paisios’ teaching was analyzed in three stages. First one refers to a crisis of man, its factors and main reason - losing eschatological perspective that comes from relationship with God. In this situation, says elder, man experiences emptiness, anxiety, tries to find a meaning of life and happiness but his needs cannot be fulfilled. He creates a world that reflects his spiritual condition - unreasonable, nonsensical, meaningless. The only solution for him, the end of his suffering, is knowing the truth that he is created by God and relationship with Him is crucial in his life. This perspective is well presented in a monastic culture that concentrates on an inner condition of man. Second part of the analysis is dedicated to a call know thyself. Elder Paisios underlines, that the only true knowledge can be obtained when a person is in a relation with God. It helps him see not only his sins but also a unique dignity that comes from the fact of creation in an image of God. Author examines differences between psychological and spiritual perspective and takes a closer look at a spiritual fight that cannot be separated from this process. The third part concentrates on a question of man’s true mission in life, the direction towards which the whole life is moving. Elder Paisios underlines, that a person, being conscious of his eschatological status, sees his mission as bringing all creation to its Creator. It leads to a certain concern about created world and the nature that is very specific for the orthodox culture. The man of theosis is a sign of an eschatological dimension of every human person and supposed to be visible in a family or society. Church, as an eschatologically oriented community of people, is a space of salvation and of deification of human activity that results in a great theology of icon. Elder Paisios, speaking about human person, underlined that one cannot be reduced to a biological or social dimension. One can know himself truly only in an eschatological perspective that liberates from what is visible and brings spiritual factor to its cultural activity