Etyka pracy a mobbing w perspektywie filozofii moralnej i psychologii

Etyka pracy a mobbing w perspektywie filozofii moralnej i psychologii. Główną tezą pracy jest myśl, zgodnie z którą zło moralne mobbingu polega na tym, że w świecie, w którym praca zarobkowa zajmuje niezwykle ważne miejsce, mobbing pozbawia dostępu do dóbr uznanych za podstawowe w liberalnym społeczeństwie demokratycznym. W rozdziale pierwszym podejmuję kwestie terminologiczne przedstawiając najczęściej używane terminy i znaczenie, jakie badacze im przypisują, a także poruszam problem źródła mobbingu i skali zjawiska we współczesnych organizacjach. Najbardziej popularnymi w literaturze terminami są „mobbing” i „bullying”. Pierwszy używany jest w literaturze skandynawskiej i polskiej, drugi w publikacjach anglojęzycznych. Chociaż w świetle pewnych interpretacji terminy te mają nieco różne znaczenia, wśród badaczy istnieje ogólnie przyjęty zwyczaj zamiennego ich stosowania. Przyczyny pojawienia się mobbingu, nie są jasne, najczęściej mówi się o towarzyszącym globalizacji wzroście ogólnej presji wywieranej na pracowników i organizacje przy jednoczesnym spadku odporności psychicznej i umiejętności radzenia sobie z trudnościami. Również skala zjawiska jest przedmiotem licznych badań i chociaż wyniki nie są w pełni konkluzywne, problem mobbingu w ich świetle jawi się jako jeden z największych, jakie nurtują współczesne organizacje. W rozdziale drugim przedstawiam doświadczenie pracy zawodowej jako kardynalne w życiu współczesnego człowieka. W tym celu wskazuję zasadniczą rolę, jaką działalność zawodowa pełni w budowaniu relacji międzyludzkich, docenianiu godności oraz dla nadawania całemu życiu moralnego sensu. Te trzy czynniki stanowią ważny element wiedzy o sobie składającej się na tożsamość jednostki, przedstawianej przeze mnie za Charlesem Taylorem. Filozof ten mówi, o trzech zasadniczych kierunkach, w których rozwija się tożsamościowa autonarracja: odniesienie do innych ludzi, budowanie własnej godności i nadawanie moralnego sensu życiu jako całości. Praca zawodowa ze względu na to, że jest działalnością społeczną stanowi ważne źródło wiedzy o sobie jako uczestniku relacji międzyludzkich. Pracując ludziludzie wzbogacają swoją samowiedzę odpowiadając na pytania o ich stosunek do drugiego człowieka. Ponieważ relacje międzyludzkie mają zawsze charakter dwustronny, doświadczenie bycia z innymi w miejscu pracy, jest ważnym źródłem tych treści autointerpretacji, które odpowiadają na pytanie o godność osobistą jednostki wyrażaną w postawach innych wobec niej. Praca zawodowa jest źródłem poczucia godności nie tylko ze względu na swój społeczny charakter, ale także dlatego, że stwarzając możliwości samoaktualizacji wzmacnia poczucie własnej wartości i dumy. Praca zawodowa, będąc doświadczeniem zajmującym znaczną część dorosłego życia człowieka, a także dając okazję do spotkań z innymi ludźmi i samoaktualizacji, staje się jedyną w swoim rodzaju szansą do „uczynienia licznych wartości swoimi” i usprawiedliwieniem egzystencji jako dobrej i znaczącej. W rozdziale trzecim skupiam się na społecznym wymiarze analizowanego zjawiska. Mobbing zachodzi w przestrzeni publicznej i opiera się na mechanizmach społecznych, wśród których najważniejsze to: stygmatyzacja, uciszanie i wykluczanie. Chociaż głównym protagonistą dramatu jakim jest terror psychologiczny w miejscu pracy jest mobber, bez udziału społecznego otoczenia do mobbingu nie dochodzi. Agresor swoim działaniem przejmuje kontrolę nad społecznymi procesami uzgadniania znaczeń, narzucając otoczeniu wykreowany przez siebie obraz sytuacji. W pierwszej fazie mobbingu inni ludzie uznają atakowanego za pracownika, z którym „coś jest nie tak”. Naznaczona ofiara przyciąga negatywną uwagę i staje się obiektem obserwacji. Naturalne próby obrony traconego wizerunku podejmowane przez osobę atakowaną w konsekwencji manipulacyjnych działań mobbera spotykają się ze społeczną reakcją uciszania polegającą na niesłuchaniu i niesłyszeniu tego, co ofiara ma do zakomunikowania. Kolejną fazą mobbingu jest społeczne wykluczanie ofiary. Otoczenie, emocjonalnie wyczerpane toczącym się konfliktem oraz budujące zniekształcony przez manipulacje mobbera obraz osoby atakowanej, odwraca się od niej i podejmuje mniej lub bardziej jawne działania na rzecz ostatecznego jej wykluczenia z grona pracowników. Uruchomienie mechanizmów stygmatyzacji, uciszania i wykluczania, obok działania mobbera jest również konsekwencją szerszego kontekstu. Organizacja przez swoją ogólną ideologię i styl zarządzania może stwarzać mniej lub bardziej sprzyjające mobbingowi okoliczności. Rozdział trzeci pracy jest też miejscem na omówienie organizacyjnych czynników terroru psychologicznego takich jak: nierównowaga sił pomiędzy pracownikami, silna rywalizacja, stawianie maksymalizacji zysku na pierwszym miejscu wśród celów organizacji, brak lub nadmiar kontroli nad pracownikami, system nagradzania stymulujący negatywne zachowania wobec kolegów. W kolejnej części pracy analizuję mechanizmy psychologiczne odpowiedzialne za mobbing i przezeń uruchamiane. Szukając odpowiedzi na pytanie o źródła mobbingu badacze podejmują problem osobowościowych predyspozycji do bycia ofiarą i sprawcą, jednak brak konkluzywnych badań pozostawia tę kwestię otwartą. Zdecydowanie więcej wiedzy popartej badaniami udało się zgromadzić na temat psychologicznych procesów aktywowanych przez działania mobbera. W tej części pracy skupiam się przede wszystkim na poznawczych i emocjonalnych mechanizmach, jakie pojawiają się w odpowiedzi na mobbing w psychice osoby atakowanej, a także u obserwatorów. Najważniejsze z nich to przebudowa przekonań na temat świata społecznego i zmiany w autonarracji. Analiza procesów zachodzących pod wpływem doświadczenia, jakim jest mobbing w miejscu pracy, jest podstawą do podjęcia tematu skutków mobbingu dla zdrowia osób atakowanych. Jako najbardziej negatywne konsekwencje terroru psychicznego wymienia się zespół stresu pourazowego, zespół uogólnionego lęku i depresję. Obraz mechanizmów psychologicznych generowanych przez mobbing uzupełniają zachowania, jakie ofiary podejmują próbując bronić się przed atakami. W rozdziale czwartym pracy przedstawiam najczęściej obserwowane reakcje na stres związany z mobbingiem i ich typowe konsekwencje. Rozdział piąty jest próbą odpowiedzi na pytanie o istotę zła moralnego mobbingu poprzez zintegrowanie danych psychologicznych ze spojrzeniem etycznym. W tym celu skupiam się na pokazaniu niszczącej dostęp do dóbr prymarnych i blokującej realizację podstawowych potrzeb roli tego zjawiska. Narzędziami, jakimi się posługuję jest koncepcja dóbr prymarnych zaczerpnięta z filozofii liberalnej i teoria potrzeb stanowiąca centralny element psychologii humanistycznej. Nie wyróżniam żadnej konkretnej koncepcji liberalizmu, lecz korzystam z jego ogólnych ram aksjologicznych. Filozofowie liberalni pomimo tego, że uznają wielość koncepcji dobrego życia, często przyjmują, że warunkiem realizacji osobistych wizji szczęścia jest dostęp do dóbr podstawowych jednakowych dla wszystkich ludzi. Lista dóbr prymarnych koresponduje z potrzebami psychologicznymi wymienianymi przez A. Maslow’a, a najważniejsze pozycje na niej zajmują: życie, dochód, społeczeństwo, poczucie sprawiedliwości, realizacja celów i interesów, racjonalność, szacunek dla samego siebie budowany na społecznych podstawach, wolność, poczucie zadowolenia. W tej części pracy staram się pokazać, że mobbing zagraża życiu nie tylko blokując możliwość zarobienia na nie, ale przede wszystkim przez to, że rujnuje zdrowie, a w skrajnych sytuacjach prowadzi do samobójstwa, niszczy społeczną rzeczywistość, wykluczając jednostkę z sieci znaczących relacji międzyludzkich, uniemożliwia lub utrudnia realizację ważnych życiowych celów i interesów, burzy przekonanie o racjonalnym ładzie świata, narusza poczucie własnej wartości, redukuje zadowolenie z życia, ogranicza wolność.Ethics of the work and mobbing in the perspective of moral philosophy and psychology. The main thesis of the dissertation is: mobbing is the source of moral evil because it deprivates employee of primary goods which are valued by liberal-democratic societies. In the first chapter I analyze terms and definitions which are used in literature connected with mobbing, and raise the problem of the source and prevalence of this pathology in the workplace. The most popular terms used by researchers to label the phenomenon are: „mobbing” and „bullying”. The first term is used in Scandinavian and Polish sources, the second in English literature on that subject. Although there are some interpretations according to which the terms have different meanings, researchers use them interchangeably. The sources of mobbing remain still unclear for researchers but the literature suggests that some aspects of the work environment as well as social-psychological well- being of employees are particularly relevant to mobbing which includes; globalization- related pressure on productivity and the deterioration of capability of effective coping with stress and other difficulties. The prevalence of the phenomenon is a popular subject of research and although the results are inconclusive the problem of mobbing seems to be alarming In the second chapter I present the importance of work in human life in modern society. I try to show the crucial role of work in creating satisfying relations with others, building self -dignity and interpreting the whole life as good and meaningful. These three factors constitute an important part of self-knowledge which, as Charles Taylor claims, is a building block of identity. According to this philosopher there are three directions of auto-narration: other people, self- dignity, and an intrinsic moral sense of the whole life. Work as a social activity is an important source of human self-knowledge, which is connected with relations with others. In a workplace human beings build the knowledge about themselves as participants of social relations; they are able to answer the question about their attitude towards other people. Since human relations are reciprocal, a workplace is also a source of these parts of auto-narrations of an individual, which relates to the self-dignity expressed by attitudes of others towards this individual. People build their dignity in the workplace not only because of the respect they experience from others, but also because of the opportunity for self actualization the work provides them with. People spend vast part of their time in the workplace, encountering others there and developing their own potentials. They also have the unique opportunity for justifying their existence as good and meaningful. In the third chapter I focus on the social dimension of the phenomenon. Mobbing occurs in public space and involves social mechanism among which the most important are: stigmatization, silencing, isolation and expulsion. Although the main protagonists of psychological terror in workplace is a mobber, social surroundings pay a crucial role in the phenomenon. An aggressor takes control over the process of social communication imposing on the social environment the biased picture of the situation. In the first stage of mobbing, as a result of mobber’s manipulation, co-workers start to blame a target labeling him or her as troublemaker or “an employee with a problem”. The stigmatized target attracts negative attention from others. When targets attempt to defend their destroyed image, abusers and observers reframe targets’ experience and try to silence them. In the next stage the processes of social isolation are involved. Social environment, emotionally exhausted by observing mobber’s aggression and biased by his or her manipulation, finally change its attitude towards the targed person and gets involved in more or less explicit negative behavior in order to separate the attacked person from the organization. The source of stigmatization, silencing and expulsion lays, not only in mobber’s manipulation, but also in general organization’s climate. The general philosophy and style of managing of organizations may create fertile ground for mobbing so the third chapter of the dissertation is also a place for the analysis of the organizational antecedents like: perceived power imbalance, strong internal competition, lack of control or too strong control over employees, pressure on the maximization of outcomes, reward system which stimulates negative behavior towards others. In the next part of the work I analyze psychological mechanisms which are both; responsible for and triggered by mobbing. Trying to answer the question about the source of mobbing, some researchers focus on the personality traits of victims and aggressors. Because of the lack of conclusive experiments the problem of personal predisposition, to being a target or a mobber, is still opened. There is much more empirical research on the psychological processes activated by mobber’s negative behavior. In this part of the dissertation I concentrate on cognitive and emotional mechanisms stimulated by mobbing in victims as well as in observers. The most important are: rebuilding of auto-narratives and change of beliefs which constitute the basic cognitive representation of social world. The analysis of psychological processes activated by mobbing leads to the question of health outcomes of this phenomenon for its victims. Among the most serious health consequences researchers mention posttraumatic stress disorder, general anxiety disorder and depression. The picture of psychological mechanisms generated by mobbing presented in the chapter four is completed by descriptions of typical ways of behaving people take when confronted with mobbing. In the fifth chapter I make an attempt to answer the question about the moral evil of mobbing by integrating psychological data with ethical perspective. In order to do this I aim at showing the mobbing as an experience deprivating targets as well as observers of the access to primary goods which are indispensable for living the good life. The tool which I use to this purpose is a conception of primary goods which comes from liberal philosophy, and the need theory which is the core element of humanistic psychology tradition. I do not use any particular liberal theory but rather the general axiological framework. Although liberal philosophers assume the plurality of conceptions of the good life, they agree that there is a set of primary goods common for all people, access to which is the condition of realizations of private concepts of the good life. The list of the primary goods corresponds to the list of psychological needs created by Abraham Maslow in his theory of human motivation. The most important goods are: life and income sufficient for decent existence, the sense of justice, realization of goals, rationality, self-respect built on social basis, freedom and subjective well-being. In the fifth chapter I try to show that mobbing threatens the targets’ life by expulsing them from the work market. It has also a destructive influence on victims’ health, and in extreme situation may lead to suicide. Mobbing destroys social reality by isolating targets from the network of meaningful relationships, prevents victims from realizing their goals and shatters the beliefs about the rationality of social world. It fractures the self-respect, reduces the subjective well-being and constricts freedom