Us and them. The image of a Pole and of a Ukrainian in Polish and Ukrainian literature of the first half of the 19th century.

Temat wzajemnego postrzegania Polaków i Ukraińców od wielu już dziesięcioleci zajmuje zarówno literaturoznawców jak i historyków, etnografów i socjologów. Nie może to dziwić, skoro wzajemne stosunki dwóch największych narodów Europy Środkowej stanowią ważny wątek dziejów politycznych i kulturalnych naszej części świata. Jednym ze szczególnie interesujących okresów w polsko-ukraińskich kontaktach kulturowych była pierwsza połowa XIX wieku. Fundamentalne zmiany polityczne, intelektualne i społeczne na świecie symbolizowane przez rewolucję francuską, a potem nadejście ery romantyzmu spowodowały, z jednej strony, wzmożone zainteresowanie Ukrainą wśród Polaków, a z drugiej – znaczne ożywienie narodowego życia kulturalnego wśród Ukraińców. W omawianej epoce literatura zajmowała pozycję zupełnie inną od obecnej. Była ona fundamentalną manifestacją niezależnego ducha narodowego, odzwierciedlała najważniejsze idee i poglądy. Praca koncentruje się przede wszystkim na zagadnieniu opisu i ewolucji wzajemnych przedstawień Polaków i Ukraińców. Analizuję w niej sposoby postrzegania wspólnej polsko-ukraińskiej historii. W interesującym nas okresie przeszłość stanowiła podstawową i wystarczającą przesłankę usprawiedliwiającą różnorodność świata, w tym różnice pomiędzy narodami, co tworzyło ostry kontrast z właściwym poprzedniej epoce uniwersalizmem. W pracy rekonstruuję stworzony przez pisarzy obraz Kozaka. W obu literaturach spotykamy postać mitycznego Kozaka – romantycznego bohatera, charakteryzującego się odwagą, dzikością, przywiązaniem do surowego pejzażu stepu itd. Jednak znaczenie tej postaci wykracza daleko poza tę barwną stylizację. Twórcy obu narodów pełni byli podziwu dla umiejętności stworzenia przez Kozaków "państwa w państwie". Polacy widzieli w niej możliwość działalności na rzecz odzyskania niepodległości przez Rzeczpospolitą, Ukraińcy zaś – uzyskania niezależności. Charakterystyczne są więc różnice: w literaturze polskiej ważną funkcją Kozaka jest rola rycerza – obrońcy Kresów. Z kolei twórcy ukraińscy traktują Kozaczyznę jako formę państwowości ukraińskiej, Kozaka zaś – jako dumny symbol niezależności. Dla jednych i drugich jednak czasy rozkwitu Kozaczyzny były synonimem złotego wieku. W pracy zajmuję się także sposobami tworzenia się atrybutów narodowych, rozmaitym reakcjom na nie i toczącym się wokół nich dyskusjom. Stwierdzić należy jednak, że w interesującym nas obszarze tematycznym nie można przeprowadzić jednoznacznej linii podziału między literaturami narodowymi. I tak na przykład pogląd o odrębności etnicznej Ukraińców wyznawał zarówno M. Kostomarow, jak i M. Czajkowski w przeciwieństwie do T. Padury czy J. B. Zaleskiego, którzy skłonni byli raczej traktować Ukrainę jako część Polski. Dla większości Polaków zresztą podział przebiegał raczej w wymiarze społecznym a nie etnicznym, by wymienić K. Mochnackiego czy H. Bogdańskiego, którzy uważali siebie za Ukraińców. Interesujące są szczególnie te przypadki, w których granice kulturowej odrębności okazują się niezbyt ostre. Stosunkowo często zdarzały się przypadki wchłaniania pewnych elementów innej kultury i łączenia obu. Ważnym przykładem tej tendencji są tu postacie pisarzy i poetów, którzy część swoich utworów pisali po ukraińsku. Wymienić tu należy oczywiście Tomasza Padurę, ale także Józefa Bohdana Zaleskiego czy Tomasza Augusta Olizarowskiego. Jeszcze dalej w utożsamianiu się z kulturą ukraińską posunęli się Michał Czajkowski i Hipolit Terlecki. Analiza utworów ich autorstwa pokazuje całą złożoność procesów kulturowych na ziemiach pogranicza zachodzących. Z kolei na kartach literatury ukraińskiej obserwujemy przeróżne ewolucje percepcji przedstawicieli narodu polskiego zamieszkujących ziemie Kresów, najjaskrawszy w tej mierze przykład stanowi twórczość Tarasa Szewczenki. W twórczości P. Kulisza, M. Kostomarowa, M. Szaszkiewicza, z jednej strony, widać chęć odcięcia się od Polaków, surową ocenę tych, którzy na „stronę polską przeszli”, z drugiej zaś pewną fascynację kulturą polską, poczucie braterstwa z narodem od wieków zamieszkującym te same ziemie. Najważniejsze aspekty pracy stanowią w moim przekonaniu dwa elementy. Pierwszym z nich jest szczegółowa analiza wzajemnych przedstawień – obrazów reprezentantów obydwu narodów, z uwzględnieniem specyfiki podziałów etnicznych, ale także religijnych, terytorialnych czy społecznych, przy wykorzystaniu istotnych koncepcji obszaru badań nauk społecznych. Drugim zaś jednoczesna analiza literatury polskiej i ukraińskiej. Pozwala to wyeksponować te elementy narracji, które można zinterpretować jako efekty przywiązania do własnego narodu i kultury i zestereotypizowanego postrzegania grupy obcej. Zarazem, to podejście ujawnia efekty dialogu pomiędzy tymi dwiema tak bliskimi sobie tradycjami literackimi. Wreszcie, umożliwia ono bogatszą analizę twórczości licznych w okresie romantyzmu twórców o złożonej tożsamości narodowej, czerpiących obficie z obydwu kultur. The question of mutual perception of Poles and Ukrainians has been subject to intense scrutiny on part of literary scholars but also historians, ethnographers and sociologists for decades. This is hardly surprising, given that the mutual relationship between the two largest nations of Central Europe comprises an important thread of the political and cultural history of this part of the world. The first half of the 19th century was one particularly interesting period of Polish-Ukrainian cultural exchange. It saw fundamental political, intellectual and social changes as epitomized by the French Revolution and coming of the romantic era. These developments inspired, on the one hand, increased interest for Ukraine among Poles and on the other hand, the revival of the national cultural and literary life in Ukrainians. At that time literature played a very different role than nowadays. It was a fundamental manifestation of the independent national spirit, it reflected the most important ideas and views. The present work focuses primarily on describing the evolution of heteroimages of Poles and Ukrainians. I analyze the ways in which joint Polish-Ukrainian history was perceived. In the period under scrutiny the past was considered to be the basic and sufficient premise justifying the diversity of the world, including the differences between the nations, a stark contrast to the universalism of the preceding era. In the book I reconstruct the image of a Cossack as created by the authors. Indeed, in both literary traditions we frequently encounter the mythical Cossack – a romantic hero, notable for his strength, roughness and attachment to his steppe environment. The importance of this figure, however, goes far beyond this colorful stylization. The authors of both nationalities awed Cossacks’ ability to create the “state within the state”. Poles were thereby inspired in their efforts to regain independence, while Ukrainians sought their own emancipation. Hence the differences in these images: the Cossack in the Polish literature was often portrayed as the knight – the defender of the borderlands. The Ukrainians on the other hand perceived the Cossack state - Hetmanate as a form of Ukrainian state and the image of the Cossack – as the proud symbol of independence. For either side, the times when the Zaporizhian Sich flourished were the golden age. In the present work I also deal with the construction of national attributes, the reactions thereto, and the discussions thereof. It must however be noted that no clear delineation between the national literatures can be made within the topic under scrutiny here. To name a few examples, both Kostomarov and Chaikovsky proclaimed ethnic distinctness of Ukrainians, while Padura and Zaleski tended to treat Ukraine as part of Poland. For most Poles in any case the distinction was more of a social rather than ethnic nature, as evidenced by Mochnacki or Bogdanski who considered themselves Ukrainians. The particularly interesting cases are those, in which the cultural delineations turn out to be diffuse. Instances of absorbing certain elements of the opposite culture or merging the two were fairly common. One important example of this tendency involves the Polish authors that also wrote in Ukrainian. These include Tomasz Padura, but also Jozef Bohdan Zaleski or Tomasz August Olizarowski. Michal Chaikovsky i Hipolit Terlecki went even further in their identification with the Ukrainian culture. The analysis of their works shows a great complexity of the cultural processes taking place in the borderlands. In the Ukrainian literature, we will note several different ways in which the perception of the local Poles evolved, one striking example being in the works of Taras Shevchenko. In Kulish, Kostomarov and Shashkevych one can find, on the one hand, the attempts to seclude from Poles as well as the harsh judgment of those who have “switched to the Polish side” and on the other hand –fascination with Polish culture and brotherly feelings toward the nation that has lived in the same land for ages. There are two key elements to this work. The first one involves the detailed analysis of the mutual representations—the images of the representatives of the two nations, including the specifics of ethnic, religious, territorial and social divisions that draws upon developments in the social sciences. The second important aspect is that both Polish and Ukrainian literature is simultaneously studied, making it possible to emphasize those elements of the narrative that can be understood as reflecting the attachment to own nation and culture and stereotypic perception of the out-group. This approach also helps uncover the effect of the dialogue between these closely related literary traditions. Finally, it enables a deeper analysis of the work of the numerous romantic authors showing complex national identity and drawing on both cultures