Theatrum Passio sancti Stanislai. Kilka uwag na temat roli katedry krakowskiej jako mauzoleum świętego Stanisława

On 8 September 1253 bishop Stanisław of Szczepanów was canonised in the basilica of St Francis at Assisi. A year later his relics were elevated to the altar in the centre of the crossing of the so-called second Romanesque cathedral on the ancient Wawel hill at Kraków. This elevation transformed the church, which had functioned for centuries as the seat of the second most important bishop in the country, into the centre of St Stanisław’s cult. In time the cathedral acquired other functions, becoming the Polish coronation church and royal necropolis, a true Kónigskirche, as well as undergoing numerous architectural transformations. All the transformations, especially in the western part of the church, were to a great degree linked with the presence of the saint’s shrine. Yet in the past students of the cathedral focused mainly on the changes in the structural fabric of the building. Only a few scholars have devoted their attention to other issues such as patronage or an ideological programme and, most importantly, to the study of the church as the main sanctuary of St Stanislaw.Dnia 8 września 1253 roku biskup Stanisław ze Szczepanowa, pierwszy polski mę­czennik, został kanonizowany w Asyżu. Rok później jego szczątki uroczyście podniesiono na ołtarz w centralnym punkcie tzw. drugiej (albo Hermanowskiej) katedry romańskiej na Wawelu. Wraz z wyniesieniem biskupa na ołtarze katedra uzyskała rangę głównego sanktuarium Świętego i Caput Regni Poloniae. Z czasem stała się też miejscem koronacji i mauzoleum królewskim; parokrotne przebudowy były w dużym stopniu związane z istnieniem ołtarza i grobu św. Stanisława - Ara Patriae. Aby w pełni zrozumieć rolę katedry, należy więc przeanalizować jej funkcję jako kościoła pielgrzymkowego.Nie ma podstaw, aby przypuszczać, że planowany był spójny program ikonograficzny związany z mauzoleum św. Stanisława. Możliwa jest jednak rekonstrukcja planu nawy świątyni romańskiej jak również nawy i fasady gotyckiej zachowanych w swojej istocie do dnia dzisiejszego. Na tej podstawie artykuł postuluje, czerpiąc argumenty z arystotelewskiej teorii optyki i teorii poznania św. Tomasza z Akwinu, że choć w katedrze romańskiej i gotyckiej portal południowy służył jako ostium maius, to analiza czternastowiecznej fasady i jej kutych metalowych drzwi wskazuje, że właśnie tędy wchodzili do kościoła zwykli pielgrzymi. Było to przejście rzeczywiste, a także symboliczne i drzwi kazimierzowskie (ich skromna skala była podyktowana prawdopodobnie trudnościami finansowymi kapituły i dworu) okazały się świetnie dostosowane do roli portalu między terrena i civita Dei. Za zapowiedź, ale także ilustrację, tego rite de passage uznać można symobliczny „diagram” wykreślony na fasadzie zachodniej. W formie drabiny hierarchicznej wznosi się od drzwi z cyfrą Kazimierza Wielkiego, symbolizujących Body Natural czyli królestwo doczesne, poprzez herb państwa polskiego (Body Politics czyli majestat królestwa jako „Corona Regni Poloniae”) do figury świętego Stanisława, który jest Alter Christus czyli przedstawicielem Króla Niebios na ziemi. Momentalnie po przekroczeniu portalu wierni zanurzali się w ten mistyczny krajobraz Theatrum Passio sancti Stanislai, którego perspektywa zdominowana była przez mauzoleum Stanisława wznoszące się na osi nawy. Męczeńska śmierć biskupa przy ołtarzu w momencie podniesienia Hostii czyniła go naśladowcą Chrystusa i membra Christi. Ten motyw, wprowadzony przez Kadłubka i rozwinięty przez Wincentego z Kielczy w Vitae, dominował w narracyjnych cyklach w XVI w., ale pojawił się już w czternastowiecznej ikonografii św. Stanisława. W ten sposób jego męczeństwo przedstawiały miniatury Legendarium Andegaweń­skiego oraz, prawdopodobnie, pierwsza trumna relikwiarzowa (rekonstruowana na podstawie Vita s. Stanislai Długosza i protokołu wizytacji biskupiej z XVII w.). Szczególnie w katedrze święty jawił się jako Alter Christus - na lewo od jego grobu wznosił się ołtarz św. Jana Ewangelisty z obrazem Chrystusa Zmartwychwstałego, a pokaźny krucyfiks królował nad mauzoleum. Duchowieństwo kapitulne i królowie polscy, kształtując formę katedry i dekorację mauzoleum, kreowali obraz świętego i wpływali na przeżycia religijne pielgrzymów.Artykuł stawia tezę, że ich decyzje artystyczne, a w szczególności przemiana katedry w nekropolię jagiellońską, spowodowały migrację religijności ludowej w kierunku kościoła św. Michała na Skałce, uznanego przez tradycję za miejsce egzekucji św. Stanisława. W świetle tego wydaje się prawdopodobne, że niebezpieczeństwo zupełnego odwrócenia się miasta od katedry było jednym z motywów, dla których Jagiellonowie podejmowali tak częste pielgrzymki na Skałkę. Procesje te integrowały i manifestowały społeczną lojalność, a także zabiegały o poparcie narodu dla osoby i polityki króla. Będąc aktem kontroli społecznej, miały wielkie znaczenie jako moment „konkordii idealnej”