Nowe krainy osobliwości: preromantyczne wizje Szkocji i Szwajcarii u Izabeli Czartoryskiej i Ambrożego Grabowskiego

W pierwszych dekadach XIX stulecia na europejskiej mapie kulturowej coraz wyraźniej zaznaczają się dwie krainy: Szwajcaria, nazywana „najpiękniejszym krajem świata” oraz Szkocja, wysoko ceniona zarówno ze względu na swoje zróżnicowanie krajobrazowe, jak i bogate tradycje historyczne. Pośród relacji podróżników czy opisów naukowych nie brakowało także i głosów polskich. Jakie wizje Szwajcarii i Szkocji kształtowały się zatem w wyobraźni Polaków u progu romantyzmu? Jakie nowe wartości emocjonalne i estetyczne przypisywano Szwajcarii i Szkocji? Przedmiotem refleksji antropologicznej jest epistolograficzna i kolekcjonerska działalność księżnej Izabeli Czartoryskiej, która w swoim Domu Gotyckim w Puławach eksponowała pamiątki helweckie i szkockie. Pośród tych pierwszych nie brakowało przedmiotów związanych ze sławnymi współczesnymi osobistościami: sielankopisarzem Salomonem Gessnerem, duchownym Johannem Lavaterem, filozofem Janem Jakubem Rousseau. Ale była tam także „strzała Wilhelma Tella”, bohatera legendy niepodległościowej i walk narodowowyzwoleńczych. Pośród pamiątek szkockich na szczególną uwagę zasługują te związane z aprobowanym w Puławach nurtem osjanizmu – a więc na przykład „trawka z grobu Fingala”. O wskazanie pewnych miejsc znaczących Szwajcarii i Szkocji pokusił się także w swoim przewodniku zatytułowanym Cuda i osobliwości natury i sztuki w różnych znajdujące się krajach inny amator pamiątek, Ambroży Grabowski. Grabowski, drugi bohater niniejszego artykułu, opisał głównie szkockie i szwajcarskie osobliwości z zakresu historii naturalnej: lodowce, górskie przełęcze, jaskinię ze skamieniałą głową krokodyla, przerażający morski wir; podobnie jak Izabela Czartoryska wyszczególnił jednak również kaplicę w Morat oraz grotę Fingala.New realms of curiosity: preromantic visions of Scotland and Switzerland in Izabela Czartoryska’s and Ambroży Grabowski’s works In the first decades of the nineteenth century two regions stood out on the European cultural map: Switzerland, known as „the most beautiful country in the world”, and Scotland, appreciated both for diversity of landscapes and rich historical traditions. What were the visions of Scotland and Switzerland in Polish imagination at the beginning of Romanticism? What new emotional and aesthetic values were attributed to Scotland and Switzerland? The first object of anthropological reflection are letters and the collection of Princess Isabela Czartoryska, who exhibited Helvetian and Scottish souvenirs in her Gothic House in Puławy. Among the Helvetian were many items related to famous contemporary personalities: idyll writer Salomon Gessner, clergyman Johann Lavater and philosopher Jean-Jacques Rousseau. Moreover, in Gothic House were memorabilia associated with the heroes of independence, for example „Arrow of William Tell”. Among the Scottish memorabilia were souvenirs related to ossianism, literary trend so valued in Puławy, for example, „Grass from the grave of Fingal.” Another amateur of souvenirs, Ambroży Grabowski in his guide entitled Cuda i osobliwości natury i sztuki w różnych znajdujące się krajach described considerable places of Switzerland and Scotland. Grabowski, the second hero of this article, characterized Scottish and Swiss peculiarities of natural history: glaciers, mountain passes, a cave with fossilized head of a crocodile, scary sea swirl, as well as the chapel in Morat and Fingal’s cave, described by Isabela Czartoryska