Etos humanistyczny w XX wieku – próba rozpoznania

Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”Wiek XX to okres wojen światowych, rewolucji, wielkich migracji, wysiedleń, pogromów, wypędzeń, i emigracji politycznej. Epoka Auschwitz, komunizmu i antysemityzmu, śmierci Boga, , kresu Piękna i śmierci Poety. Wiek modernizmu, awangardy i ponowoczesności. Czas rozwoju zbrodniczych ideologii, totalitaryzmu i Zagłady. Okres wyzwolenia sztuki i artysty z daniny utylitaryzmu, a zarazem spętania tychże obowiązkami poza artystycznymi. Fascynacja marksizmem i rozczarowanie jego socjalistycznymi zastosowaniami obok trwałego oporu wobec komunistycznej władzy, etosu walki i solidarności. Wszystko na tle złożonego stosunku do wiary i religii w państwie wielonarodowym, a także kościoła rzymskokatolickiego jako obserwatora lub uczestnika życia politycznego, azylu dla działalności konspiracyjnej oraz instancji wyznaczającej standardy postępowania moralnego . O zaborczej niewoli i restytucji państwowości, poprzez sanację i okupacyjny terror, system jednopartyjnej władzy klas i kult jednostki w PRL., do transformacji i demokracji. Lata budowania porządku finansowego państwa, wielkich kryzysów gospodarczych, rządów ekonomii, kształtowania społeczeństwa konsumpcyjnego, u schyłku stulecia również społeczeństwa sieci, wreszcie -przeobrażenia od lokalności, przez globalizację, do glokalizacji, czyli nadania mocy obowiązującej postulatowi rozwiązywania spraw globalnych w skali lokalnej. Autor próbuje odpowiedzieć w artykule, na ile da się wyodrębnić etos humanistyczny w XX w. w kontekście istnienia wielorakich nurtów ideowych i artystycznych. Opis dziejów dyskursu etycznego, przede wszystkim tego, który jest zakorzeniony w tradycji renesansowego humanizmu, oraz próba jego rekonstrukcji w polskim dorobku XX w. napotykają wiele trudności. Uwzględnienia bowiem wymagają rozmaitego typu przemieszczenia warstw myśli, metod, kontekstów, w jakich powstawały dzieła literackie oraz ich interpretacje. Celem prezentacji bądź rekonstrukcji potencjału etosu humanistycznego w polskiej literaturze XX w, może być zatem w dużo większej mierze nakreślenie obrazu zasadniczych przejawów kulturowych i filozoficznych inspiracji w mozaice postaw moralnych, widzianych w różnorodnych kontekstach epoki, niż zrelacjonowanie szkół etycznych czy stworzenie czegoś, co mogłoby przypominać swoisty z humanizmu wyrastający „kanon etyczny”. Dlatego autor omawia różne wzorce osobowe pojawiające się w XX w.: homo militans, homo religious, homo patiens, homo sacer, homo viator, homo aestheticus oraz zjawiający się na koniec epoki homo videns. To człowiek całkowicie podporządkowany wizji technologicznego zniewolenia – to skomponowana na koniec wieku koncepcja nowego, jednolitego i wspólnego dla całej populacji etosu, którego charakterystykę stanowią poszczególne, indywidualne etyki niezakorzenione w kanonach i zespołach, w istocie pozostających w kompletnym rozproszeniu norm moralnych, także brak autorytetów oraz brak dróg ucieczki z sytuacji terroru, któremu niegdyś – w dobrych intencjach zaspokojenia potrzeby wiedzy o świecie- ludzie sami dobrowolnie się poddali.Robert Cieślak, Humanistic Ethos in the Twentieth Century – An Attempt at Reconnaissance The twentieth century was a period of world wars, revolutions, great migrations, displacements, pogroms, expulsions, and political emigration. The era of Auschwitz, communism and anti-Semitism, death of God, end of Beauty and death of the Poet. The age of modernism, avant-garde and post-modernity. A time of development of criminal ideologies, totalitarianism and the Holocaust. The period of the liberation of art and the artist from the tribute of utilitarianism, and at the same time of entrusting these duties beyond artistic ones. A fascination with Marxism and disappointment with its socialist applications alongside persistent resistance to the communist authorities, the ethos of struggle and solidarity. All this against the background of a complex attitude towards faith and religion in a multinational state, as well as the Roman Catholic Church as an observer or participant in political life, asylum for underground activity and an instance setting standards for moral conduct. From the captivity of partitions and restitution of statehood, through Sanation and occupation terror, a system of one-party class rule and the cult of the individual in the Polish People’s Republic period, to transformation and democracy. The years of building the financial order of the state, great economic crises, economic rule, shaping the consumer society, and at the end of the century also the internet society and, finally, transformation from locality through globalisation to glocalisation, i.e. the tendency to solve global issues on the local scale. The author tries to answer the question as to what extent the humanistic ethos in the twentieth century can be distinguished among the existing multitude of ideological and artistic trends. The description of the history of ethical discourse, above all the one rooted in the tradition of Renaissance humanism, and the attempt to reconstruct it in the Polish heritage of the twentieth century encounter many difficulties. Various types of displacement of thought, methods, contexts in which literary works and their interpretations were created, need to be reconsidered. Tus, the purpose of presenting or reconstructing the potential of the humanistic ethos in Polish literature of the twentieth century may therefore be to sketch the image of the basic cultural manifestations and philosophical inspirations in the mosaic of moral attitudes seen in various contexts of the era, than reporting ethical schools or creating something that could resemble a “ethical canon” arising out of humanism. That is why the author discusses various personal patterns appearing in the twentieth century: homo militans, homo religious, homo patiens, homo sacer, homo viator, homo aestheticus, and homo videns emerging at the end of the era. He is the man totally subordinated to the vision of technological enslavement – a concept of a new, uniform and common ethos composed at the end of the century, whose characteristics are individual, individual ethics not rooted in canons and groups, in fact remaining in a complete dispersion of moral norms, also lack of authority and no escape routes from the situation of terror that some time ago people voluntarily gave up themselves.Ewa Kuczyńsk