Etos humanistyczny w polskiej poezji nowołacińskiej

Artykuł ukazał się w serii "Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej"Etos humanistyczny uwypukla nadrzędne idee ludzkiej egzystencji takie jak samopoznanie i poznanie świata prowadzące poprzez wiedzę o makro- i mikrokosmosie do dokonywania wyborów etycznych wynikających z należytego poznania ludzkiej natury. Człowiek ujawnia się tu jako contemplator mundi, poddany równocześnie imperatywowi nosce te ipsum („poznaj siebie samego”). Taką „summę” zasad i wzorców oferuje w polskiej poezji nowołacińskiej czwarta księga Elegii Jana Kochanowskiego , zwłaszcza zaś El. IV 3 Quae vaga curricula, nasycona myślą platońską i ciążąca ku esencji humanistycznej antropologii. Świat jest tu dziełem sztuki, a jego poznanie, napawające płynącą z doświadczenia piękna i świadomości pożytku, ma być połączone z głębokim studium ludzkiej natury. Wiedza o ludzkiej naturze ma pochodzić według Kochanowskiego nie tyle z obserwacji czy samoobserwacji , ale przede wszystkim z lektury. Podstawową dyrektywą etyczną wydaje się wybór człowieka dokonany w obrębie złożoności własnej natury, czyli nadawanie swemu życiu odpowiedniego kierunku na rozdrożu pomiędzy feritas a humanitas. U Macieja Kazimierza Sarbiewskiego wyrazi się ona w poczuciu rozdarcia między ziemskim wygnaniem a niebiańską ojczyzną, u Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w wizji wędrówki przez ciernisty i przepaścisty labirynt życia. Gwarantem bezpiecznej wędrówki jest czujny rozum. Prawidła nadane przez rozum i cnoty porządkują również etykę życia społecznego . Etos społeczny powinien opierać się na świadomości obywatelskiej Szlachty, która powinna również kroczyć drogą rozumu oraz umiaru, aby we właściwy sposób używać swej wolności , nie dopuszczając do utraty wolności ojczyzny. Myśl humanistyczna czerpie z filozoficznych kierunków takich jak stoicyzm, epikureizm, arystotelizm, platonizm, sceptycyzm, czy pitagoreizm i że nie pozostaje to to bez wpływu na paradygmaty etyczne. Jednakże począwszy od Petrarki każdy z tych indywidualnych systemów był eklektyczny, a etos humanistyczny rozwijający się głównie na podstawie konstrukcji myślowych Cycerona i Seneki, przybrał postać zaprawionego platonizmem stoicyzmu. Eklektyzm wynikał też z pragnienia pogodzenia dyskursu najważniejszych filozofów antycznych z chrześcijaństwem. W polskiej poezji nowołacińskiej dominują inspiracje stoickie, które najłatwiej było pogodzić z etyką chrześcijańską. Osadzona jest ona w kontekście polityczno - obywatelskim i łączy się nierozerwalnie z ideą szlachetności czy szlachectwa, przewyższającego wartością szlacheckie urodzenie. Wspiera się na fundamencie cnót kardynalnych, wspomaganych przez cnoty służebne, potrzebne każdemu człowiekowi lub określonemu stanowi społecznemu.Elwira Buszewicz, Humanistic Ethos in Polish Neo-Latin Poetry The humanistic ethos emphasises the superior ideas of human existence such as self-knowledge and knowledge of the world that through the understanding of the macro- and microcosm leads to making ethical choices resulting from the proper knowledge of human nature. Here, the man reveals himself as a contemplator mundi, at the same time subjected to the imperative nosce te ipsum (“know thyself”). Such a summa of principles and models is offered in Book Four of Jan Kochanowski’s Elegies, especially El. IV: 3, Quae vaga curricula, saturated with Platonic thought and gravitating towards the essence of humanistic anthropology. Here, the world is an artwork, and its cognition, flowing from the experience of beauty and awareness of benefit, is to be combined with an in-depth study of human nature. According to Kochanowski, knowledge about human nature comes not so much from observation or self-observation, but primarily from reading. The fundamental ethical directive seems to be the choice made by the man within the complexity of his own nature, i.e. giving his life the right direction at the crossroads between feritas and humanitas. For Maciej Kazimierz Sarbiewski, it is expressed in the sense of being torn between earthly exile and the heavenly homeland; for Stanisław Herakliusz Lubomirski – in a vision of a journey through the thorny and abyssal maze of life. The guarantee of a safe journey is the vigilant reason. The principles given by reason and virtues also organise the ethics of social life. The social ethos should be based on the civic consciousness of the Nobility, who should also follow the path of reason and moderation to properly use their freedom, preventing the loss of freedom of their homeland. Humanistic thought draws on philosophical trends such as Stoicism, Epicureanism, Aristotelianism, Platonism, Scepticism, and Pythagoreanism, and that this is not without influence on ethical paradigms. Starting from Petrarch, however, each of these individual systems was eclectic, and the humanistic ethos, mainly based on the thought structures of Cicero and Seneca, took the form of Platonism flavoured with Stoicism. Eclecticism also resulted from the desire to reconcile the discourse of the most important ancient philosophers with Christianity. In Polish Neo-Latin poetry, Stoic inspirations dominate, which were easiest to reconcile with Christian ethics. The latter is embedded in the political and civic context and is inseparably related to the idea of nobility or nobleness that exceed the value of noble birth. It is based on the foundation of cardinal virtues, supported by ministerial virtues, needed by every person or specific social condition.Ewa Kuczyńsk