Czy był i czym był humanizm chrześcijański w Polsce?

Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”Studium śledzi obecność idei humanizmu chrześcijańskiego w życiu religijno-intelektualnym w Polsce XVI i początku XVII w. Autorka określa renesansowy humanizm chrześcijański jako „historycznie zdefiniowany […] program odnowy chrześcijaństwa mający się dokonać przez zwrot ad fontes i wykorzystanie instrumentów intelektualnych wykształconych dzięki studiom klasycznym oraz ściśle filologicznym” (s. 55), odróżniając go od humanizmu chrześcijańskiego sensu largo oraz ujęć ograniczonych do danych konfesji. Renesansowy humanizm chrześcijański zakładał – w programie Erazma z Rotterdamu – zaangażowanie krytycznego rozumu i badań filologiczno-historycznych do odzyskania pierwotnych znaczeń chrześcijaństwa. Opierał się więc na (1) zastosowaniu narzędzi filologicznych do prac nad Pismem Świętym (za Lorenzem Vallą), (2) odnowieniu studiów teologicznych (krytyka scholastyki i zwrot ku patrystyce) i (3) rozwoju teologii retorycznej – skupionej na problematyce moralnej, nie dogmatyce. Minimalizm ten wynikał ze (4) sceptycznego podejścia do możliwości poznawczych człowieka. Autorka poszukuje tropów humanizmu chrześcijańskiego w życiu religijno-intelektualnym ówczesnej Polski według wyróżnionych kluczowych punktów programu. Pierwszym jest (1) znaczna liczba prac translatorskich nad Biblią. Ich autorzy odwoływali się do osiągnięć europejskiej filologii i dążyli do aplikacji jej zasad, co z czasem stało się niekwestionowanym standardem. To istotny przejaw humanizmu chrześcijańskiego, z zastrzeżeniem, iż polskie przekłady powstawały raczej w czasach konfesyjnego rozbicia nurtu. Swobodnemu poszukiwaniu znaczeń daje wyraz np. Psałterz Jana Kochanowskiego. W ówczesnej Polsce (2) ukazywało się także wiele edycji dzieł ojców Kościoła: św.św. Hieronima, Augustyna, Grzegorza z Nazjanzu czy Jana Chryzostoma opracowanych przez Marcina Kromera. Stanisław Hozjusz aktywnie wspierał rozwój (nie tylko) polskich studiów patrystycznych, widząc w nich drogę do odnowy teologii. Autorzy realizowali w ten sposób jeden z postulatów programu Erazma, choć jako kontrreformatorzy dalecy byli od irenizmu. Paradoksalnie (3) dążąc do religijnej perswazji w sytuacji sporu i walki religijnej, realizowali koncepcję teologii retorycznej. Jej znamię noszą prace autorów różnych wyznań, np. Mikołaja Rej czy Jakuba Wujka i Piotra Skargi. Mniej obecny pozostaje w polskiej kulturze XVI i XVII wieku problem (4) relacji rozumu i wiary: kluczowe dla Erazma sceptyczne założenie epistemologiczne. Z niewiary w możliwość poznania najistotniejszych prawd i przekonania o największej wartości pokoju i zgody Erazm wyprowadził koncepcję irenizmu, porozumienia w sprawach najważniejszych, i pozostawienia sumieniu jednostek kwestii doktrynalnych. Tolerancja religijna w Polsce nie wynikała z uznania tej idei, a praktyki życia społecznego i pragmatyzmu szlachty. Studia nad recepcją Erazma w Polsce pokazują, że autorzy realizujący biblijno-patrystyczny program humanizmu chrześcijańskiego (Kromer, Hozjusz, Szymon Budny, Jan Łaski) dalecy byli od postaw ponadkonfesyjnych. Te, jak podkreśla autorka, reprezentowali np. Jan Kochanowski i krąg jego przyjaciół oraz Andrzej Frycz Modrzewski. Pełna recepcja irenizmu Erazma nastąpiła dopiero w twórczości socynian. Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Was there Christian Humanism in Poland and What it Was? The present study tracks the presence of the idea of Christian humanism in religious and intellectual life in Poland in the sixteenth and early seventeenth centuries. The author describes Renaissance Christian humanism as a “historically defined […] program for the renewal of Christianity to be accomplished through the turn ad fontes and the use of intellectual instruments developed thanks to classical and strictly philological studies” (p. 55). She distinguishes it from Christian humanism in the broad sense and approaches limited to individual confessions. Renaissance Christian humanism assumed – as depicted in Erasmus of Rotterdam’s programme – the commitment of critical reason and philological and historical research to regain the original meanings of Christianity. So it relied on (1) the use of philological tools to work on the Holy Scriptures (after Lorenzo Valla), (2) the renewal of theological studies (criticism of scholasticism and the turn to patristics); and (3) the development of rhetorical theology – focused on moral issues, not dogmatism. This minimalism resulted from (4) sceptical approach to human cognitive abilities. The author looks for traces of Christian humanism in the religious and intellectual life of contemporary Poland according to specified critical points of the program. The first is (1) a significant number of Bible translations. Their authors referred to the achievements of European philology and sought to apply its principles, which over time became an unquestionable standard. It is a vital manifestation of Christian humanism, with the reservation that Polish translations were usually written during the time of confessional disruption of the trend. For example, Jan Kochanowski’s Psalter gives expression to a free search for meanings. At that time in Poland, (2) there were published many editions of the Fathers of the Church’s works – St Jerome of Stridonium, St Augustine of Hippo, Gregory of Nazianzus, or John Chrysostom – edited and prepared by Marcin Kromer. Stanislaus Hosius actively supported the development of (not only) Polish patristic studies, treating them as the path to a renewal of theology. In this way, authors implemented one of Erasmus’ postulates, although as counter-reformers they were far from Irenicism. Paradoxically, (3) striving for religious persuasion in a situation of dispute and spiritual struggle, they implemented the concept of rhetorical theology. It is evident in works of authors of various denominations, e.g. Mikołaj Rej or Jakub Wujek and Piotr Skarga. Less present in the Polish culture of the sixteenth and seventeenth centuries seems to be the problem (4) of the relationship between reason and faith: the sceptical epistemological assumption, crucial for Erasmus. From disbelief in the opportunity to learn the most important truths and belief in the highest value of peace and consent, Erasmus derived the concept of Irenicism, agreement on the most critical matters, and leaving doctrinal issues for the conscience of individuals. Religious tolerance in Poland did not result from the recognition of this idea, but from the practice of social life and pragmatism of the nobility. Studies on the reception of Erasmus in Poland show that the authors implementing the biblical-patristic program of Christian humanism (Kromer, Hosius, Symon Budny, Jan Łaski) were far from supra-confessional attitudes. These, as emphasised by Hanusiewicz-Lavallee, were represented, for example, by Jan Kochanowski and his friends, and Andrzej Frycz Modrzewski. The full reception of Erasmus was only in the works of the Socinians.Ewa Kuczyńsk