De schaduw van Kaïn. Freuds klinische antropologie van de agressiviteit

In vergelijking met de talloze studies over de Eros en haar lotgevallen, wordt in de geschiedenis van de wijsgerige antropologie relatief weinig aandacht besteed aan de plaats en de rol van de agressiviteit als een oorspronkelijke dimensie van de menselijke subjectiviteit. Ondanks de interesse in de agressiviteit vanuit de moraalfilosofische traditie werd zij zelden het expliciete voorwerp van wijsgerig-antropologisch onderzoek. Gezien de sociaal-maatschappelijke actualiteit en de centrale plaats van de agressiviteit in aan de wijsgerige antropologie gerelateerde disciplines, zoals de ethologie, de psychologie en de sociologie, is de uiterst beperkte aandacht voor dit onderwerp verrassend. Dit proefschrift beroept zich op het wijsgerige potentieel van de psychoanalytische traditie om een bijdrage te leveren aan de verheldering van de agressiviteit als een inherent aspect van de menselijke conditie.Ons proefschrift onderzoekt het statuut van de thematiek van de agressiviteit in het oeuvre van Freud. Het zet zich daarbij af tegen een klassieke, transhistorische lectuur van Freud, die recent en exemplarisch is terug te vinden bij de Amerikaanse filosoof en psychoanalyticus Jonathan Lear. Lear stelt dat de psychoanalyse een theorie van de agressiviteit ontbeert en verbindt Freuds ontoereikende poging daartoe met de introductie van de doodsdrift (in 1920). In ons proefschrift doen wij afstand van een dergelijk absoluut of archimedisch perspectief op Freuds oeuvre. De historische lectuur die wij ertegenover stellen, hangt samen met en doet recht aan de verschuivende onderzoeksfocus van Freud. Onze patho-analytische lectuur van Freud reveleert dat Freud de agressiviteit denkt vanuit verschillende, opeenvolgende modellen. Dit wil zeggen dat hij de agressiviteit benadert vanuit concrete pathologieën die achtereenvolgens als leidraad fungeren van zijn denken. Wij argumenteren dat men de lotgevallen van de agressiviteit bij Freud in kaart kan brengen aan de hand van vier modellen. Via de explicitering van deze modellen, komen we bij Freud een klinische antropologie van de agressiviteit op het spoor, waarvan we in dit proefschrift de krachtlijnen schetsen in zes hoofdstukken.In het eerste hoofdstuk tonen we aan hoe Freud de agressiviteit in zijn metapsychologie introduceert via de noties van het sadisme en het masochisme. Hij ontleent deze begrippen aan Richard von Krafft-Ebing, die geldt als één van de founding fathers van de seksuologische wetenschap. Freud incorporeert de inzichten uit von Krafft-Ebings Psychopathia Sexualis (1901) in zijn Drie verhandelingen over de theorie van de seksualiteit (1905). We argumenteren dat Freuds geschriften in de periode 1905-1908 worden gedomineerd door de hysterie als het model van de psychoneurosen en tonen aan hoe dit model bepalend is voor het problematische karakter van zijn inzichten over de agressiviteit in termen van het sadisme en het masochisme. In het tweede hoofdstuk reconstrueren we hoe Freud het model van de hysterie na verloop van tijd inwisselt voor dat van de dwangneurose.We argumenteren dat de gevalstudie van de Rattenman (1909) in deze een keerpunt betekent en de aanzet geeft voor een verdere uitwerking van de thematiek van de agressiviteit naar het model van de dwangneurose, met een orgelpunt in Driften en hun lotgevallen (1915). Aan deze tekst is ons derde hoofdstuk integraal gewijd. We zetten ons af tegen de interpretatie die de Franse filosoof en psychoanalyticus Jean Laplanche voorstelt in zijn Vie et mort en psychanalyse (1970), en expliciteren Driften en hun lotgevallen als Freuds meest systematische studie over de agressiviteit. We tonen aan dat Freud er voor het eerst en aan de hand van het model van de dwangneurose een expliciet onderscheid maakt tussen het sadisme en het masochisme enerzijds en de haat anderzijds. In ons vierde hoofdstuk tonen we aan dat Freuds metapsychologische geschriften (1915) niet enkel het culminatiepunt vormen van het model van de dwangneurose, maar tevens de aanzet vormen voor het model van de melancholie. Freud ontwikkelt dit alternatieve model van de agressiviteit in Rouw en melancholie (1916-1917). Het model van de melancholie is belangrijk als uitgangspunt voor Freuds verdere onderzoek naar de agressiviteit en als opstap naar de introductie van de doodsdrift. Deze vaak betwiste hypothese van de doodsdrift staat centraal in het vijfde hoofdstuk. We tonen aan dat de melancholie als model fungeert voor de manifestaties van de doodsdrift als agressiviteit. We argumenteren daarnaast dat het karakter van de doodsdrift als agressiviteit bij Freud wordt bepaald door een vierde, impliciet model, met name het model van de epilepsie. De epilepsie als autonome klinische entiteit speelt vervolgens een cruciale rol in ons zesde en laatste hoofdstuk dat een szondiaanse kritiek impliceert op een klassiek-freudiaans, ge-oedipaliseerd begrip van de menselijke agressiviteit. De Hongaarse psychiater Lipót Szondi integreert de door ons bij Freud onderscheiden modellen, de epilepsie incluis, als factoren of grondstructuren die samen een bijkomend licht werpen op het brede spectrum van de menselijke agressiviteit. De verzinnebeelding van de agressiviteit als een veelkoppig monster vindt Szondi terug in de abrahamitische figuur van Kaïn. Met een knipoog naar Freud en in het spoor van Szondi, stellen we dat inzake de menselijke agressiviteit het de schaduw van Kaïn is die op het Ik is gevallen.Voorwoord ii-iii INLEIDING Psychoanalyse als wijsgerige antropologie – Freuds klinische antropologie van de agressiviteit 1 Literatuur 10 HOOFDSTUK 1 Het sadisme en het masochisme in Drie verhandelingen(1905) – Van Psychopathia Sexualis naar de hysterie Inleiding 14 1. Het sadisme en het masochisme als perversies in Psychopathia Sexualis 16 2. De perversies in Drie verhandelingen 25 3. Het sadisme en het masochisme als perversie 28 4. Het sadisme, het masochisme en de psychoneurose 35 5. De infantiele bronnen van het sadisme en het masochisme 40 Besluit 44 Literatuur 46 HOOFDSTUK 2 Het sadisme, de vijandigheid en de haat – Van de hysterie naar de dwangneurose (1908-1914) Inleiding 48 1. ‘Seksuele agressie’ versus ‘vijandige agressie’ in De grap (1905) 49 2. Het sadisme en de haat in De kleine Hans (1909) 53 3. Van de hysterie naar de dwangneurose: De Rattenman (1909) 60 4. De agressiedrift, de Ik-driften en het narcisme 69 Besluit 76 Literatuur 78 HOOFDSTUK 3 Het sadisme, het masochisme en de haat naar het model van de dwangneurose – Een lectuur van Driften en hun lotgevallen (1915) Inleiding 80 1. Laplanche over het sadomasochisme 81 2. Het sadisme en het masochisme: een alternatieve lectuur 87 3. De haat 102 Besluit 113 Literatuur 115 HOOFDSTUK 4 Melancholische zelfverwijten, zelfhaat en het raadsel van de zelfmoord – Een lectuur van Rouw en melancholie (1916-17) Inleiding 117 1. Het thema van de melancholie vóór Rouw en melancholie 118 2. De vergelijking met de rouw en de benadering vanuit het verlies 121 3. De narcistische identificatie 128 4. Introjectie en incorporatie 133 5. Ambivalentie 137 6. De melancholische splitsing van het Ik 141 7. Het ‘raadsel’ van de zelfmoord 144 8. De kritische instantie in het Ik 150 Besluit 156 Literatuur 158 HOOFDSTUK 5 Agressiviteit en de doodsdrift – Van de melancholie naar de epilepsie? (1919-1939) Inleiding 161 1. Agressiviteit als manifestatie van de doodsdrift 163 2. Het sadisme 166 3. De haat 172 4. Sadisme en haat: externe manifestaties van de doodsdrift als ‘agressiedrift’? 182 5. De wreedheid van het Boven-Ik 184 6. Het masochisme 197 7. Het model van de epilepsie: naar een niet-seksuele agressiviteit? 210 Besluit 220 Literatuur 222 HOOFDSTUK 6 Mythische moordenaars – Over Oedipus en Kaïn Inleiding 225 1. In het land der blinden … 226 2. Oedipale agressiviteit 228 3. “In den beginne was de daad” 231 4. Broederlijk kelen 234 5. De voorouders en het familiale onbewuste 237 6. Paroxysmaliteit 239 7. Het Kaïncomplex 241 8. Epilepsie en de doodsdrift 243 9. Freuds De Rattenman herlezen 245 10. Agressiviteit aan gene zijde van de agressiedrift 247 Besluit 248 Literatuur 250 EPILOOG De schaduw van Kaïn 254 Literatuur 259 PERSONALIA 260 PUBLICATIES 261nrpages: vii + 264status: publishe