Kritisch Realisme en Sociologisch Onderzoek. Een analyse aan de hand van studies naar socialisatie in multi-etnische samenlevingen.

In di t doctoraatsonderzoek argumenteer ik dat de Britse wetenschapsfilosoof, Roy Bhaskar, een belangrijke bijdrage levert aan de sociologie en aan de sociale wetenschappen in het algemeen. Zijn bijdrage is niet zozeer gel egen in de sociale theorie die hij heeft ontwikkeld, wel in zijn wetensc hapsfilosofische analyse van de logica en de praktijk van wetenschappeli jk onderzoek, in zijn analyse van de relatie tussen empirische waarnemin gen, actuele gebeurtenissen en reële objecten en mechanismen, en in zijn alternatieve notie van causaliteit. Ik bespreek dit alles en presenteer enkele verfijningen aan zijn sociale theorie, gebaseerd op het werk van sociale wetenschappers als Margaret Archer, Ray Pawson, Andrew Sayer, P aul Lewis, Ruth Groff e.a. Met het uitgewerkte kritisch realistisch pers pectief dat ik aldus bekom, maak ik vervolgens een meta-theoretische ana lyse van het socialisatieconcept en een meta-methodologische analyse van een aantal studies naar socialisatie in multi-etnische samenlevingen. In he t eerste hoofdstuk situeer ik Bhaskars kritisch realisme in de grote his torische debatten tussen naturalisten en anti-naturalisten en tussen rea listen en anti-realisten. In het tweede hoofdstuk bespreek ik Bhaskars o ntologie. Twee belangrijke onderscheidingen worden hierin naar voren geb racht. Ten eerste is er het onderscheid tussen de transitieve en de intr ansitieve dimensie van wetenschap. Met dit onderscheid kan Bhaskar het o nderscheid maken tussen de geobserveerde en geconceptualiseerde realitei t en de realiteit daarbuiten en de beperkingen van idealisme en empiris ch realisme aangeven. Het tweede onderscheid is dat tussen de verschille nd gelaagde ontologische domeinen van het reële, het actuele en het empi rische. Met dit onderscheid kan Bhaskar de empiristische en actualistisc he denkfouten van veel positivistische én hermeneutische analyses a anduiden. Na de ze voorstelling van Bhaskar s algemene ontology, presenteer ik zijn soci ale ontologie. Bhaskar erkent de eigen-aardigheden van de sociale werkel ijkheid, i.c. de inherente concept- en activiteitsafhankelijkheid en het gebonden zijn aan tijd en ruimte van de sociale objecten. Hieruit leidt Bhaskar een aantal amendementen voor een naturalisme voor de sociale we tenschappen af. Geïnspireerd door Margaret Archer en Ted Benton geef ik de beperkingen van deze amendementen en van Bhaskars transformationeel model van sociaal handelen weer. Ik geef Bhaskars Achilleshiel aan, i.c . het feit dat hij niet zoiets als sociale agency conceptualiseert. Na de ontologie, bespreek ik in het derde hoofdstuk Bhaskars causaliteitsnoti e. Bhaskar localiseert causaliteit op het niveau van de transfactuele, i nterne constitutie van de objecten. Dit impliceert dat de ontwikkeling v an een verklarende theorie kan gezien worden als de gegronde conceptuali sering van objecten, hun eigenschappen, hun interne relaties en hun mech anismen, gedefinieerd als de tendensen van objecten om uit hoofde van hu n eigenschappen te handelen zoals ze dat doen. Deze mechanismen kunnen g eactualiseerd worden of niet. In de open realiteit kunnen ze tegengewerk t of versterkt worden door andere mechanismen. De effecten van de werkin g van mechanismen zijn dan ook contingent. Dit betekent dat causaliteit in termen van noodzakelijkheid niet kan gevonden worden in externe relat ies tussen empirische waarnemingen. Het kan alleen maar gevonden worden in de interne constitutie van de objecten en hun noodzakelijke handeling tendensen. Bhaskar lokaliseert causaliteit niet alleen ergens anders, hi j geeft ook aanzetten tot een uitbreiding van causaliteit die verder rei kt dan efficiënte of werkoorzakelijkheid. Paul Lewis, Douglas Porpora, R uth Groff and Milja Kürki hebben dit aspect van Bhaskars causaliteitsnot ie verder ontwikkeld.Door hen geïnspireerd maak ik op het einde van het derde hoofdstuk een onderscheid tussen causale efficiëntie (van agents) en causale effectiviteit (van sociale vormen). Ik presenteer een concept ualisering van causale mechanismen die een licht kan werpen op dat wat e erder met de term sociale agency werd aangegeven. In he t volgende hoofdstuk beschrijf ik kritisch realistisch onderzoek als een recursief proces waarin het hele scala aan redeneerwijzen gebruikt word t: inductie, deductie, retroductie, abductie. Verwijzend naar Ray Pawson bespreek ik de plaats die het kritisch realisme aan theorie in empirisc h onderzoek toekent en geef ik enkele belangrijke implicaties voor empir isch verklarend onderzoek die voortvloeien uit de kritisch realistische ontologie en causaliteitsnotie. Na de ze lange en uitgewerkte presentatie van de basisveronderstellingen en s tellingen van het kritisch realisme, ga ik in het vijfde hoofdstuk over tot een meta-theoretische analyse van de bekende conceptualiseringen van socialisatie. Ik argumenteer dat het socialisatieconcept beter niet geb ruikt wordt in een verwijzing naar mechanismen, maar wel in een verwijzi ng naar actuele processen waarin onderliggende mechanismen van agents en sociale contexten werkzaam zijn. In he t laatste hoofdstuk maak ik een meta-methodologische analyse van enkele studies naar socialisatie in multi-etnische samenlevingen. Ik geef zowel de verdiensten van gesofisticeerde statistische modellen als van diepga ande kwalitatieve analyses voor het verklarend onderzoek aan. Ik argumen teer dat de besproken studies een licht werpen op de actuele processen v an interacties tussen agents in specifieke contexten met specifieke stru cturele en culturele eigenschappen en op de elaboratie, door de agents, van hun agency. Ik beweer dat deze studies een inzicht kunnen bieden in de werking van de mechanismen die in deze socialisatieprocessen betrokke n zijn, op voorwaarde dat ze de eigenschappen van de agents zowel als va n hun contexten goed conceptualiseren en in de actuele interacties van d e agents nagaan hoe deze eigenschappen het handelen van de agents condit ioneren en hoe ze doorheen het handelen gereproduceerd dan wel getransfo rmeerd worden. In de zoektocht naar deze eigenschappen, moet men zich vo ortdurend bewust zijn van de gevaren van empirisme, actualisme en reduct ionisme.Inhoudstafel i Lijst van figuren en gebruikte afkortingen vii Voorwoord 1 HOOFDSTUK 1. SITUERING EN ONDERZOEKSOPZET 5 Inleiding 5 1 Realisme – anti-realisme 8 1.1 Wetenschappelijk realisme 8 1.2 Anti-realisme 12 1.3 Transcendentaal realisme 14 2 Naturalisme – anti-naturalisme 17 2.1 Naturalisme 17 2.2 Anti-naturalisme 22 2.3 Naar een post-positivistisch naturalisme 30 3 Structuur en onderzoeksopzet 31 HOOFDSTUK 2. ONTOLOGIE 35 Inleiding 35 1 De ontologische condities van het wetenschappelijk experiment 37 1.1 Bhaskariaanse interpretatie van het experiment 37 1.2 Transcendentale deductie van de ontologische condities van het wetenschappelijk 39 experiment 1.3 Immanente kritiek 41 2 Transcendentaal realisme 44 2.1 De intransitieve en de transitieve dimensies van wetenschappelijke kennis 44 2.2 Stratificatie 47 3 Sociale ontologie 52 3.1 Sociologie volgens Bhaskar 53 3.1.1 Kernbegrippen 53 3.1.2 Immanente kritiek 58 3.1.3 De sociologie-opvatting van Bhaskar 61 3.2 Aangepast naturalisme 63 3.2.1 Limieten aan een mogelijk naturalisme in de sociale wetenschappen 63 3.2.2 Kritieken op Bhaskars’ ontologische limieten 66 3.2.3 Bhaskars sociaal-theoretische achilleshiel: sociale agency 69 3.3 De tijdsdimensie van de productie van het sociale: Archers morfogenetisch/ 73 morfostatisch model HOOFDSTUK 3. CAUSALITEIT 77 Inleiding 77 1 Het causaliteitsbegrip in de wetenschapsfilosofie: zoektocht naar empirische 79 indicatoren 1.1 Hume’s twijfelachtige zoektocht naar empirische criteria 79 1.2 Op zoek naar alternatieve criteria 83 1.3 Bhaskars analyse: causaliteit is geen empirische kwestie 85 2 Het causaliteitsbegrip bij Bhaskar 86 2.1 Natuurlijke noodzakelijkheid 86 2.2 Generatieve mechanismen 91 2.3 Wetten 94 3 Causaliteit in de sociale wetenschappen 98 3.1 Causaliteit en causale mechanismen in de sociaal-wetenschappelijke literatuur 99 3.1.1 Causaal verklaren 99 3.1.2 Causale mechanismen 103 3.1.3 Immanente kritiek 107 3.2 Sociale mechanismen 109 3.2.1 Naar een noodzakelijke uitbreiding van het moderne causaliteitsbegrip 109 3.2.2 Aristoteles’ vier oorzaken in het kritisch realisme 112 3.2.3 Sociale mechanismen 117 3.3 Analytisch dualisme en de onderscheiden causale krachten van menselijke 119 agents en sociale vormen HOOFDSTUK 4. KRITISCH REALISME EN SOCIOLOGISCH ONDERZOEK 123 Inleiding 123 1 Logica 126 1.1 De klassieke logica 126 1.2 Bhaskars alternatieve visie op inductie, deductie en abductie 130 1.3 De logica van de wetenschappelijke ontdekking volgens het kritisch realisme 132 2 Theorie 136 2.1 Transitieve data, intransitieve werkelijkheid 136 2.2 Onderzoek als transformatie en intersectie van theorieën 139 2.3 Theorie in verklarend sociologisch onderzoek 141 3 Methoden 147 3.1 Methodologisch pluralisme 147 3.2 Implicaties van de kritisch realistische wetenschapsfilosofie voor de methoden 148 van verklarend sociologisch onderzoek 3.2.1 Ontologische implicaties 148 3.2.2 Implicaties voortvloeiend uit het causaliteitsbegrip van het kritisch 151 realisme 3.2.3 Implicaties voortvloeiend uit de Bhaskariaanse sociale ontologie 153 3.3 Verklarend sociologisch onderzoek 155 HOOFDSTUK 5. SOCIALISATIE IN KRITISCH REALISTISCH PERSPECTIEF 159 Inleiding 159 1 Het socialisatieconcept in de sociologische literatuur 161 1.1 Genese van het socialisatiebegrip 161 1.2 Disciplinaire, theoretische en methodologische accentverschillen 165 1.3 Insulatie versus integratie 170 2 Naar een kritisch realistisch socialisatie-concept 174 2.1 Socialisatie en het sociaal ontologische probleem van de relatieve autonomie 174 en afhankelijkheid van het persoonlijke en het sociale bij Bhaskar 2.2 Het socialisatiebegrip bij Margaret Archer 178 2.2.1 Archers gelaagde subject 178 2.2.2 Archer en de morfogenese van agency 184 2.2.3 Archer en het socialisatiebegrip 188 2.3 Socialisatie en het onderscheid tussen transfactuele mechanismen, actuele 191 gebeurtenissen en empirische waarnemingen 3 Socialisatie Onderzocht 194 HOOFDSTUK 6. EEN KRITISCH-REALISTISCHE ANALYSE VAN STUDIES NAAR SOCIALI- 197 SATIE IN MULTI-ETNISCHE SAMENLEVINGEN Inleiding 197 1 De anti-reductionistische zoektocht naar de ‘etnische factor’ in het onder- 200 wijs: een Kritische Inleiding 1.1 Anti sociaal-economisch reductionisme 202 1.2 Anti etno-genetisch en etnisch-cultureel reductionisme 210 1.3 Op zoek naar een alternatief: de traditie van diepgaand etnografisch onderzoek 215 2 Een kritisch-realistische analyse van enkele studies naar socialisatie in multi- 219 etnische samenleving 2.1 Nut en noodzaak van multi-level analyse in kritisch realistisch onderzoek: de 220 case van Hofman 2.2 Het vermijden van actualisme in etnografisch onderzoek: de case van Hermans 230 2.3 Het versterken van de resultaten van intensief onderzoek in termen van causale 238 mechanismen: de case van Crul 2.4 Onderzoek naar de dubbele en drievoudige morfogenese/morfostase van agency: 246 de case van Timmerman 3 Empirisch maar geen empiristisch onderzoek. Onderzoek van actuele 255 praktijken, maar geen actualistisch onderzoek HOOFDSTUK 7. BESLUIT 259 Inleiding 259 1 De voorgestelde elaboratie van Bhaskars kritisch realisme 260 2 Inzichten uit de kritisch-realistische analyse van studies naar socialisatie in 268 multi-etnische samenlevingen 3 Afsluitende reflexie 272 Bibliografie 275 Samenvatting 305 Résumé 307 Summary 309 Lijst volgnummers van doctoraten in de Sociale Wetenschappen 311status: publishe