Een tweevoudig compromis. Discussies over universitair onderwijs in het negentiende-eeuwse België

Wat is de taak van een universiteit, zo vroeg de Leuvense rector Marc Ve rvenne zich af bij de opening van het academiejaar 2005-2006. In de aanl oop naar zijn verkiezing tot rector in de maanden voordien had hij zich net als de andere kandidaten over talrijke soortgelijke vragen moeten bu igen. Heeft een universiteit in de eerste plaats een algemeen vormende o f eerder een beroepsvoorbereidende functie? Moet een universiteit open s taan voor iedereen of is er nood aan speciale toelatingsexamens? Hoe is het gesteld met de academische vrijheid, tegenover de overheid, maar eve nzeer tegenover belangengroepen als de industrie of bijvoorbeeld artsen- en apothekersverenigingen? Hoe kan het misschien wel te grote aantal Vl aamse universiteiten zich nog profileren op de steeds verder eengemaakte Europese hoger-onderwijsruimte? En in welke mate mag men zich hierbij i nspireren op gerenommeerde Amerikaanse onderzoeksuniversiteiten? Al deze vragen kwamen ook aan bod in de discussies over universitair ond erwijs in de negentiende eeuw, al verschilde de precieze formulering uit eraard soms enigszins. Mijn verhaal begint in 1797 met de afschaffing va n de Oude, katholieke Universiteit van Leuven. Het zo gecreëerde vacuüm werd slechts heel geleidelijk en fragmentarisch opgevuld met enkele hoge scholen, opgesplitst per discipline. De meeste van deze scholen overleef den de val van Napoleon niet, onder meer omdat de nieuwe vorst van het p as opgerichte Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, Willem I, een radicaa l andere koers insloeg. Hij inspireerde zich op het neohumanistische ged achtengoed dat opgang maakte aan de Duitse universiteiten en verkoos de oprichting van universiteiten waar alle takken van de wetenschap verenig d waren en waar de vorming van het individu in een zo groot mogelijke vr ijheid centraal stond. Dit contrasteerde sterk met de Franse traditie va n centraal bestuurde, utilitaristische vakscholen met een erg beperkte v rijheid voor zowel hoogleraren als studenten. Het was voor de Zuid-Neder landse elite echter moeilijk om de uiterst minutieuze controle op het on derwijs uit de Franse periode ineens los te laten en een eerste conflict punt was geboren. Hierbij voegde zich het ongenoegen over het te grote aantal (rijks)unive rsiteiten (in Gent, Leuven en Luik) en vanaf het midden van de jaren 182 0 groeide zowel in katholieke als liberale middens daarenboven de ontevr edenheid over het staatsmonopolie op het universitair onderwijs. Het gev olg was een radicale tegenreactie onmiddellijk na de Belgische onafhanke lijkheid van 1830. De onbeperkte vrijheid van onderwijs werd afgekondigd . Katholieken en liberalen maakten hiervan gebruik om hun eigen vrije un iversiteit op te richten. In de zich opdringende rationalisatie moest de rijksuniversiteit van Leuven eraan geloven zodat de katholieken hun nie uwe instelling konden doen aansluiten bij de oude traditie. De oprichting van vrije universiteiten stelde de jonge Belgische regerin g voor een uniek probleem dat vroeg om een unieke oplossing. Hoe konden universiteiten onder een verschillend bestuur (de staat, de kerk of een groep vrijdenkende liberalen) en met een verschillend curriculum toch gr aden uitreiken waaraan dezelfde maatschappelijke rechten waren verbonden , zoals een doctoraat in de geneeskunde of in de rechten? De regering ha d niet het recht de vrije universiteiten te controleren, maar ze wilde t och een zeker toezicht behouden op de uitoefening van de vrije beroepen. Na lange discussies werd overeengekomen onafhankelijke examenjury's op te richten. Vanaf de jaren 1840 ontwikkelden de slecht functionerende examenjury's z ich echter tot één van de centrale problemen van het Belgische universit air onderwijs. In plaats van instellingen ten dienste van het onderwijs en de wetenschap werden de jury's in toenemende mate politieke instellin gen, waarvan de samenstelling enkel wijzigde op basis van de verkiezings uitslagen. Hoogleraren volgden zichzelf jaar na jaar opnieuw op zodat de jury's geleidelijk evolueerden tot vastgeroeste instellingen met weinig openheid voor nieuwe ideeën. Aan de universiteiten richtten zowel docen ten als studenten zich nog uitsluitend op de examens. Een dergelijk systeem verhinderde volgens velen elke hervorming van de o nderwijsprogramma's, de onderwijsmethodes en de structuur van de vier un iversiteiten. Het wederzijdse wantrouwen tussen de universiteiten maakte de invoering van meer vrijheid bij de invulling van de opleidingen vols trekt onmogelijk. Vrijheid om te verbeteren en te veranderen betekende i mmers ook vrijheid om te misbruiken, zo stelde men. De onbeperkte extern e vrijheid om universiteiten op te richten, stond in schril contrast met de beperkingen op de interne vrijheid met betrekking tot de samenstelli ng van de onderwijs- en vooral examenprogramma's. Voortdurend moest gezo cht worden naar een compromis tussen beiden. Steeds vaker werden de Duitse universiteiten met een bijna onbeperkte vr ijheid voor studenten en docenten aangehaald als tegenvoorbeeld. Een uit breiding van de Lehr- und Lernfreiheit in België werd vanaf de jar en 1860 beschouwd als absoluut noodzakelijk om de overgang te kunnen mak en van een beroepsuniversiteit naar een instelling die aandacht besteedd e aan de vorming van wetenschappers. Toch opteerden de meeste hooglerare n met betrekking tot de taken van de universiteit eveneens voor een tuss enoplossing. België moest gebruik maken van zijn centrale ligging tussen het zogezegd praktische Frankrijk en het filosofische Duitsland. De Bel gische universiteiten dienden de gulden middenweg te zoeken tussen de Fr anse toegepast-wetenschappelijke en de Duitse fundamenteel-wetenschappel ijke benadering van het onderwijs. In de examenprogramma's van beide faculteiten verplichtten de wetten van 1890 en 1891 bijkomende praktische, wetenschappelijke oefeningen, maar de nadruk bleef overduidelijk liggen op de beroepsvoorbereidende vakken. Een thesis werd weliswaar verplicht, maar enkel voor de studenten in de letteren en de wetenschappen. Tegelijkertijd behield de kandidatuur in de letteren een belangrijke algemeen vormende functie. De universiteiten verkregen defnitief het recht zelf de academische graden te verlenen in plaats van de onafhankelijke examenjury's, maar het onderwijs- en exame nprogramma bleef grotendeels bepaald door de overheid. Deze dubbelzinnige houding werd zeker ingegeven door inhoudelijke argume nten, waarbij werd gestreefd naar een compromis tussen wat werd beschouw d als het Franse algemeen-vormende en beroepsvoorbereidende en het Duits e op de wetenschap gerichte model. Maar minstens even belangrijk was de noodzaak een evenwicht te vinden tussen rijks- en vrije universiteiten e n een compromis tussen de onbeperkte vrijheid en de volledige overheidsc ontrole. Een tweevoudig compromis kenmerkte op die manier de ontwikkelin g van het universitair onderwijs in het negentiende-eeuwse België.WOORD VAN DANK 5 INHOUD 9 INLEIDING 13 DEEL I: VAN ÉÉN UNIVERSITEIT IN 1797 NAAR VIER UNIVERSITEITEN IN 1835 25 Hoofdstuk 1: De precaire situatie van het hoger onderwijs in de Franse periode 27 De afschaffing van de Oude Universiteit van Leuven 28 Geneeskundig onderwijs op initiatief van particulieren 30 Centralisatie door de oprichting van de Keizerlijke Universiteit 34 De moeilijke zoektocht naar hoogleraren en studenten 39 De nutsgerichtheid van het onderwijsprogramma 44 Hoogleraren op zoek naar een (hoger) loon 47 Hoofdstuk 2: Het universitair onderwijs als pijnpunt in het beleid van Willem I 53 De strijd voor een universiteit in de eigen stad 54 Het streven naar één universiteit 59 Het Frans-Duitse conflict tussen de commissie en de regering 61 Angst voor een te grote vrijheid van docenten en studenten 67 Concrete tekorten in de faculteiten letteren en geneeskunde 70 Onderwijs als recht van de overheid of van de kerk 75 De commissie van 1828: te laat en te voorzichtig 82 Hoofdstuk 3: Genese van het Belgisch universitair systeem, 1830-1835 89 Een moeilijk afscheid van het ideaal van de ene universiteit 89 Nood aan meer docenten naar Duits voorbeeld 95 De onafwendbare oprichting van vrije universiteiten 99 INTERMEZZO: BUITENLANDSE HOOGLERAREN (EN STUDENTEN) IN BELGIË 105 Onevenwichtige samenstelling van het hooglerarencorps in de Nederlandse periode 105 De benoeming van buitenlandse hoogleraren: pure noodzaak of extra troef 109 Tegenstand tegen een wederzijdse internationale erkenning van diploma's 116 Ambigue houding tegenover buitenlandse hoogleraren en studenten 120 DEEL II: DE UNIVERSITEIT ALS BEROEPSSCHOOL 123 Hoofdstuk 1: De examenjury als prijs voor de vrijheid van onderwijs 125 "Le jury, c'est le gouvernement de l'enseignement supérieur." 126 Gemengde jury's op initiatief van de liberalen 131 Op zoek naar een aanvaardbaar alternatief 136 Hoofdstuk 2: De ideologische noodzaak van de vier universiteiten 143 Onbeperkte vrijheid of respect voor het katholieke geloof? 143 De (on)verenigbaarheid van geloof en wetenschap 148 Hoofdstuk 3: Principiële eensgezindheid over het belang van strenge toelatingsvoorwaarden 155 Een ingangsexamen na en aan de middelbare school 155 Een getuigschrift van de klassieke humaniora, aangevuld met een ingangsexamen 160 Vrije toegang bij gebrek aan consensus 165 Hoofdstuk 4: Klachten over het gebrek aan een wetenschappelijke ingesteldheid rond 1850 171 Nood aan een vrijgemaakte onderwijsruimte 172 Halfslachtige pogingen om wetenschappelijk onderzoek aan te moedigen 177 Hoogleraren als vastbenoemde ambtenaren 181 Hoofdstuk 5: De gespannen verhouding tussen de letterenfaculteit en de normaalschool 185 De letterenfaculteit als propedeuse 186 Een normaalschool naar het model van de Parijse Ecole normale supérieure 190 Ideologische en taalkundige spanningen over de lerarenopleiding 194 Franse beroepsopleiding aan de normaalschool of Duitse wetenschappelijke vorming aan de universiteit 198 Een gebrekkigere lerarenopleiding aan de universiteit 204 Hoofdstuk 6: De opleiding van artsen als taak van de faculteit geneeskunde 209 Eén doctoraat in de genees-, heel- en verloskunde, maar zonder farmacie 211 Een statisch en uniform theoretisch programma 215 Toenemend belang van de klinieken 218 Een praktische opleiding aan het ziekbed 223 INTERMEZZO: BELGISCHE STUDENTEN (EN HOOGLERAREN) IN HET BUITENLAND 227 Weinig interesse voor studies in het buitenland tot omstreeks 1870 229 Het stimuleren van buitenlandse studieverblijven vanaf de jaren 1870 232 DEEL III: WETENSCHAPPELIJK ONDERWIJS ALS NIEUWE TAAK VAN DE UNIVERSITEIT 239 Hoofdstuk 1: Desillusie over de toename van de academische vrijheid 241 Een gelegenheidscoalitie tussen vooruitstrevende katholieken en liberalen 242 De ontgoocheling over het uitblijven van de vrijheid 248 Op zoek naar een definitieve oplossing voor het examensysteem 254 Hoofdstuk 2: Een drievoudige opdracht voor de universiteit 259 Veranderende verwachtingen ten aanzien van de universiteit 259 Onderzoek binnen of buiten de universiteit? 266 Cours pratiques, seminaries en een dissertatie 271 Hoofdstuk 3: Agrégés als hoogleraren in opleiding 279 Moeilijkheden bij de zoektocht naar nieuwe hoogleraren 280 Inspiratie vanuit het buitenland 285 Geaggregeerden voor het hoger onderwijs als Belgisch compromis 288 Hoofdstuk 4: Het geslacht van de wetenschap 295 Hoofdstuk 5: De opwaardering van de letterenfaculteit 305 Uitgebreidere invulling van de voorbereidende kandidatuur 307 Keuzevakken ondanks het vermeende gebrek aan Lehrfreiheit 312 Langdurige strijd voor meer specialisatie in het doctoraat 317 Wetenschappelijk onderzoek als taak van de letterenfaculteit 322 Hoofdstuk 6: De modernisering van het onderwijs in de geneeskunde 329 Het belang van praktische studies in de geneeskunde 330 Inschakeling van de klinieken in het wetenschappelijk onderwijs 335 Uitbreiding van het onderwijsprogramma 339 Nood aan meer personeel, lokalen en geld 345 BESLUIT: EEN TWEEVOUDIG COMPROMIS 351 Belgische universiteiten tussen Frankrijk en Duitsland 351 Een moeilijk evenwicht tussen externe en interne vrijheid 359 AFKORTINGEN 367 BIBLIOGRAFIE 369 Bronnen 369 Onuitgegeven bronnen 369 Tijdschriften 373 Uitgegeven bronnen 374 Literatuur 401 Universiteitsgeschiedenis: internationaal 401 Universiteitsgeschiedenis: België 412 Geschiedenis van het universitair onderwijs in Brussel 418 Geschiedenis van het universitair onderwijs in Gent 421 Geschiedenis van het universitair onderwijs in Leuven 423 Geschiedenis van het universitair onderwijs in Luik 428 Biografisch materiaal 429 BIJLAGE: DE ONTWIKKELING VAN HET AANTAL STUDENTEN 433status: publishe