Küreselleşme ve esnek yönetim: Değişen iş oragnizasyonları üzerine bir inceleme

Ekonomik, politik ve kültürel boyutlarıyla küreselleşme, günümüz toplumlarını etkisi altına almaktadır. İletişim ve ulaşım alanında yaşanan hızlı teknolojik gelişmeler, üretim, yatırım ve ticaretin ulus-ötesi hareketliliğini çok boyutlu bir hale getirmiştir. Ekonomik küreselleşme ve teknolojik gelişmeler, işletmelerin yeni üretim ve organizasyon modellerini benimseyerek bir yeniden yapılanma süreci içine girmelerinde etkili olmuştur. Çünkü yeni dönem, değişen talep yapısı ve piyasa koşullarıyla birlikte farklı bir üretim paradigması ve sermaye birikim rejimine geçişi temsil etmektedir. Yeni üretim biçimi 'post-fordist üretim', 'tam-zamanlı üretim' ya da 'esnek üretim' olarak adlandırılabilmektedir. Sembolü esneklik olan bu üretim tarzı, kitle üretimine dayalı fordist/taylorist sisteme göre daha esnek ve yalın tarzdaki bir üretim biçimini ifade etmektedir. Son on yıldır ülkemizde de popüler olan Toplam Kalite Yönetimi, esnek üretimbiçiminin örgütsel çatısı sayılabilir. TKY'nin işgörenleri ilgilendiren birçok unsuru sözkonusudur. TKY organizasyonlarında, işgörenlerin fonksiyonel esnekliğinin onların vasıf ve beceri düzeylerinin artışına katkıda bulunduğu belirtilmektedir. TKY'nin işgören katılımı, yetkilendirme, işgörenlere otonomi ve takdir yetkisi verme gibi uygulamalarıyla işletmelerde demokratik ve hümanist bir iş ortamı yarattığı ileri sürülmektedir. Bu çalışmadaki amacımız; esneklik, yeni teknolojiler ve tipik TKY uygulamalarının işgörenler üzerindeki etkilerini eleştirel bir perspektiften hareketle değerlendirmektir. Bu çerçevede tekstil sektöründen seçtiğimiz bir firmada, işgörenler ve yöneticilerden oluşturduğumuz iki farklı örneklem grubuyla yüz yüze görüşmeler gerçekleştirdik. Görüşmelere ek olarak firma içinde yapılan katılımlı gözlem ile muhtelif firma dokümanlarının incelenmesi, araştırmamızın tamamlayıcı tekniklerini oluşturmuştur. Bu araştırmadan elde edilen bulgulara göre; işgörenlerin fonksiyonel esnekliği, vasıf düzeyini geliştirici yönde sistematik bir iş rotasyonundan daha ziyade basit bir işgenişletme sürecine yol açan görev noktalarının değişimini temsil etmektedir. Firmada yeni teknolojilerin kullanımı, işgörenlerin yaptıkları işin niteliğinde, vasıf düzeylerini yükseltici yönde bir dönüşüme yol açmamaktadır. İşgörenler fordist dönemden kalan 'makine hizmetkârı' konumlarını sürdürmektedirler. Yeni-bilgisayar bazlı teknoloji esasolarak, hataları minimize etmek, kaliteli üretim yapmak ve verimliliği arttırmak için kullanılmaktadır.Ayrıca üretim sürecinin etkin gözetimini sağlayan bilgisayarlı teknoloji, kontrolün merkezîleşmesine katkıda bulunmaktadır. Firmadaki tipik TKY uygulamaları olan öneri sistemi ve kalite çemberleri, görüntüsel bir katılım sağlamaktadır. Bağlamı ve sınırları yönetim tarafından belirlenenkatılım, sınırlı bir alanda gerçekleşmektedir. Firmaya ilişkin stratejik konulardan soyutlanmış olan katılım; gündelik, görev-odaklı ve ufak çaplı iyileştirmeleri içeren operasyonel konularla bütünleşmiştir. İşgörenlerin verdikleri öneriler, onların icat ve deneycilik yeteneklerini harekete geçirici nitelikte, 'kalitenin arttırılmasına, üretim maliyetlerinin düşürülmesine ve verimliliğin geliştirilmesine katılım' anlamına gelmektedir. Bu biçimiyle katılım, endüstriyel demokrasiden daha ziyade teknik rasyonalitenin güçlenmesini temin etmektedir. Çemberler ise işgörenlerin stratejik konulardaki karar-alma sürecine, yani yönetime gerçek anlamda katılımlarını sağlayanbir mekanizma durumunda değildir. İşgörenler ise katılımın bu biçimini sorgulamak yerine 'sessizce kabullenmek' tavrını benimsemektedirler. Bu firmada kalite çemberlerinin, sendikaların rolünü zayıflatarak onun yerini alma olasılıklarını güçlendiren kanıtlara rastlanmamıştır