Koniec eschatologii? Poszukiwania modus existendi w świetle (po)nowoczesnych apokryfów bułgarskich

The end of eschatology? Searching for a modus existendi according to (post-)modern Bulgarian apocryphaThe paper is an attempt to reflect on the place of eschatological themes in modern and post-modern Bulgarian literature from the viewpoint of the istory of ideas. The objective of the study is literary paraphrases of the evangelical history of the 20th and early 21st centuries, which are perceived as modern apocrypha and thus as evidence of philosophical exploration of the epoch. These are placed in the context of three worldview systems competing in Europe: Judeo-Christian, Gnostic (Esoteric), and rationalistic (the Enlightenment), which considered as a epistemological paradigms (or ideal types) serve only as a hermeneutic perspective. In this light, the authors’ paraphrases about God’s Kingdom (and its Prophet and Messiah) give a diagnosis about the present crisis (of values), and therefore define an evil, speaking in fact about the Bulgarian search for a Modus Existendi. Their soteriological proposal bring about an eschatological perspective, revealing some ethical concepts (hidden in the author’s anthropology). The subject of interest relates to sources of salvation (i.e. the higher good), which manifest itself in the concepts of time (and narrative). Therefore, at the philosophical heart of the paper is Charles Taylor’s idea about the fundamental relation between the concepts of good, self, narrative and society. The analyses are provided in the light of the philosophical reflections of Agata Bielik-Robson, Philip Rieff, Paul Ricoeur, Luis Dupré, and Jacob Taubes.The main aim of the paper is to reveal the progressive process of internalising the sources of salvation, which makes the eschatological perspective disappear. Therefore, after a brief presentation of the Judeo-Christian and Gnostic apocrypha from the first half of the 20th century,in which the promise of (some king of) salvation is still valid, it is shown that most of the Bulgarian apocrypha written after 1989 create an absolutely nihilistic message, since with the help of the positive pattern they give a radically negative interpretation of the world, and thus essentially announce a complete lack of hope for its improvement. Paradoxically however, by creating a world without a good end, by revealing the mechanism of slipping into a Neognostic worldview (based on the reversed Gnostic spiritual monism), the Bulgarian apocrypha illustrate the need for a (re)dynamisation of the axiological sphere, the need for a restoration of multidimensional existence. In consequence, a connection is pointed out – according to Taubes – between the condition of the eschatological man, who pins his hope on the future, and the messianic necessity to approve the ontological leap. Koniec eschatologii? Poszukiwania modus existendi w świetle (po)nowoczesnych apokryfów bułgarskichArtykuł jest próbą refleksji nad miejscem motywów eschatologicznych w nowoczesnej i ponowoczesnej literaturze bułgarskiej z punktu widzenia historii idei. Przedmiotem badania są literackie parafrazy wątków ewangelijnych z XX i początku XXI wieku, które postrzegane są jako nowoczesne apokryfy, i w efekcie jako świadectwa poszukiwań światopoglądowych epoki. Teksty umieszone zostały w kontekście trzech konkurujących ze sobą na gruncie kultury europejskiej światopoglądów: judeochrześcijańskiego, gnostyckiego (ezoterycznego) i racjonalistycznego (oświeceniowego), której wszakże pojęte jako paradygmaty epistemo­logiczne (lub typy idealne) służą jedynie jako perspektywy hermeneutyczne. W tym świetle autorskie parafrazy o Królestwie Bożym (oraz jego proroku i Mesjaszu) budują diagnozę na temat aktualnego kryzysu (wartości) i w efekcie definiują zło, tj. ukazują w istocie bułgarskie poszukiwania Modus Existendi. Ich soteriologiczna propozycja aktualizuje perspektywę eschatologiczną, odsłaniającą koncepcje etyczne (ukryte w autorskiej antropologii). Przed­miotem uwagi są źródła zbawienia (tj. dobro najwyższe), które ujawniają się w koncepcji czasu (i narracji). W konsekwencji, u podstaw badania znajduje się pogląd Charlesa Taylor na temat fundamentalnego związku między koncepcjami dobra, „ja”, narracji i społeczeństwa. Analiza prowadzona jest przez pryzmat refleksji filozoficznej Agaty Bielik-Robson, Philipa Rieffa, Paula Ricoeura, Luisa Dupré i Jacoba Taubesa.Celem artykułu jest ukazanie postępującego procesu uwewnętrzniania źródeł zbawienia, powodującego zanikanie perspektywy eschatologicznej. W konsekwencji, po skrótowej prezentacji apokryfów judeochrześcijańskich i gnostyckich z pierwszej połowy XX wieku, w których to obiet­nica (jakiegoś) zbawienia jest wciąż aktualna, pokazane jest, że większość apokryfów napisanych po 1989 roku tworzy przekaz absolutnie nihilistyczny, ponieważ za pomocą wzoru pozytywnego oferują radykalnie negatywne ujęcie świata i tak w istocie głoszą kompletny brak nadziei na jego poprawę. Paradoksalnie, jednak poprzez stworzenie świata bez dobrego końca, poprzez ujaw­nianie mechanizmu osuwania się w światopogląd neognostycka (oparty o odwrócony gnostycki monizm spirytualistyczny), apokryfy bułgarskie ilustrują potrzebę ponownego zdynamizowania sfery aksjologicznej, potrzebę odbudowania wielkowymiarowości egzystencji. W konsekwencji, wskazany jest związek – w myśl Taubesa – między kondycją człowieka eschatologicznego, który lokuje swą nadzieję w przyszłości, a mesjaniczną potrzebą afirmacji ontologicznego odstępu