Réttarfarssektir

Við rekstur dómsmála gerast menn stundum sekir um háttsemi sem fer í bága við skráðar hátternisreglur, rétt eins og í hinu daglega lífi. Í samfélagi manna er slík háttsemi oftar en ekki talin refsiverð. Er þá höfðað sakamál á hendur hinum brotlega og honum eftir atvikum gert að greiða fésekt eða sæta fangelsisvist. Þær skráðu hátternisreglur, sem gilda við rekstur dómsmála, eru að stofni til sama eðlis og þjóna að hluta til sama markmiði: að veita þeim, sem reglurnar beinast að, visst taumhald. Viðurlög við slíkum réttarfarsbrotum eru hins vegar ekki hefðbundin fésekt eða fangelsisvist, heldur svokölluð réttarfarssekt, sem hefur í grunninn þann tilgang að halda uppi aga við meðferð dómsmála. Ólíkt því sem gildir um hefðbundin hátternisbrot er viðurlögum við brotunum ekki komið fram með höfðun sérstaks sakamáls, heldur er það dómari sem beitir sektunum af sjálfsdáðum (l. ex officio). Réttarfarssektir eru því ákveðin tegund viðurlaga sem manni er gert að sæta vegna háttsemi hans við meðferð máls fyrir dómi. Brotin sem sektað er fyrir beinast jafnan að dóminum sjálfum, aðila máls, umboðsmanni aðila eða öllum í senn. Óhætt er að fullyrða að í réttarkerfum flestra ríkja heims hafi dómari heimildir til að beita þá, sem taka þátt í rekstri dómsmála, einhvers konar agaviðurlögum, og eru slíkar heimildir langt frá því að vera nýjar af nálinni. Einn fremsti lögspekingur Bretlands, William Blackstone, ritaði til að mynda um slíkar heimildir í ritröðinni Commentaries on the Laws of England, sem út kom árin 1765-69. Slíkar reglur hafa jafnframt verið hluti af íslenskum rétti í yfir 300 ár, en ákvæði um réttarfarssektir var til dæmis að finna í Norsku lögum Kristjáns konungs V. frá 15. apríl 1687. Í dag má finna ákvæði um réttarfarssektir í réttarfarslöggjöfinni, nánar tiltekið í XXII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og XXXV. kafla laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála. Einnig má finna ákvæði á öðrum stöðum í réttarfarsslöggjöfinni, þar sem kveðið er á um að sekt liggi við tilgreindum brotum. Í ritgerðinni verður leitað svara við því hvort einhver munur sé á beitingu þessara heimilda, og hvort hægt sé að líta á sektarheimildir eml. og sml. sem staðsettar eru utan við XXII. og XXXV. kafla laganna sem heimildir til að beita eiginlegum réttarfarssektum, eða hvort um sé að ræða annars konar fésektarheimildir. Á síðari tímum, einkum frá og með tilkomu mannréttindasáttmála Evrópu árið 1953, hafa réttarfarssektir hlotið aukna athygli – bæði meðal fræðimanna og hjá dómstólum. Hér má sérstaklega minnast á dóm Hæstaréttar, Hrd. 28. maí 2014 (37/2014), þar sem rétturinn tók, í fyrsta skipi, afstöðu til þess hvort ákvæði íslenskra laga um réttarfarssektir stæðust ákvæði 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Markmið þessar ritgerðar er því að skoða hvert sé eðli þessara viðurlaga, hvernig þeim er beitt í framkvæmd og hvort þær samræmist þeim þjóðréttarlegu skuldbindingum sem Ísland hefur undirgengist