Endurgerð á rúmmynd Kotárjökuls og Breiðamerkurjökuls í lok 19. aldar og samanburður við núverandi stærð

Glaciers in Iceland have retreated notably since the end of the 19th century in response to climate warming. Prior to that glaciers advanced during the Little Ice Age (LIA), which lasted several centuries. The recession has had many geomorphological and hydrological effects, for example a widespread exposure of moraines and other glacial landforms, changes in river courses and crustal uplift. This thesis contributes to studies of the glacier changes with two papers. They focus on methods to construct digital elevation models (DEMs) of the outlet glaciers Kotárjökull and Breiðamerkurjökull in Öræfajökull and Vatnajökull, SE-Iceland, at the end of the LIA ~1890 as well as Breiðamerkurjökull in 1945. The DEMs are derived several data sources including topographic maps, aerial photographs, oblique photography, remote sensing, field tracing of geomorphological features and a LiDAR DEM from 2010. Comparison of the derived ice surface elevation in ~1890 and 1945 with the 2010 DEM provides a quantitative estimate of past glacier changes since the LIA maximum. The high precision LiDAR DEM enables the correction of the topographical maps from 1904 and 1945 and the extraction of ground control points to interpret old photographs in terms of elevation changes until 2010. The changes in the glacier elevation are greatest at the termini, up to 180 m for Kotárjökull and >200 m for Breiðamerkurjökull, but decrease to near zero in the uppermost part of the accumulation area. Breiðamerkurjökull (10–1760 m a.s.l.) has retreated about 5 km since ~1890, exposing 114 km2 of proglacial terrain and lost a volume of ~69 km3 water equivalent (w.e.); corresponding to an average specific annual mass loss of 0.64 m w.e./yr. Kotárjökull (350–1800 m a.s.l.) retreated 1.3–2 km in the same time period, lost 2.7 km2 of its ~1890 area and and 0.4 km3 w.e. or 30% of its volume, corresponding to a specific mass loss rate of 0.23 m w.e./yr. The results are an encouragement to continue with estimation of other glaciers and ice caps at the end of the LIA maximum on the basis of old maps and geomorphological evidence using high-resolution, accurate maps of the present glaciers for reference.Frá lokum 19. aldar hafa miklar breytingar orðið á íslenskum jöklum. Þeir hafa hörfað og rýrnað vegna hlýnandi loftslags. Jöklarnir náðu mestu stærð á sögulegum tíma um 1890, eftir nokkurra alda kuldaskeið sem nefnt er litla ísöld. Hop þeirra hefur haft ýmis áhrif, t.d. á landmótun, farvegi vatnsfalla og landris. Þessi ritgerð samanstendur af tveim greinum um jöklabreytingar. Í þeim er greint frá aðferðum til þess að draga upp hæðarlíkön (DEM) af yfirborði Kotárjökuls í Öræfajökli og Breiðamerkurjökuls í Vatnajökli um 1890 og Breiðamerkurjökuls árið 1945. Líkönin byggja á fjarkönnunargögnum, loftmyndum, gömlum kortum, ljósmyndum, jarðfræðilegum ummerkjum á vettvangi og leysimælingu (LiDAR) jöklanna frá 2010. Með samanburði landlíkananna frá 1890 og 1945 við leysimælinguna frá 2010 fæst mat á breytingum sem orðið hafa á jöklunum síðan í lok 19. aldar. Nákvæm leysimælingin frá 2010 gerir kleift að leiðrétta skekkjur í eldri landakortum og meta hæðarbreytingar á yfirborði jökulsins út frá gömlum ljósmyndum. Breytingar í hæð jöklanna eru mestar við sporðana, allt að 180 m fyrir Kotárjökul og >200 m fyrir Breiðamerkurjökul, en litlar sem engar efst á safnsvæðum. Frá ~1890 til 2010 hopaði sporður Breiðamerkurjökuls rúma 5 km að meðaltali og um 114 km2 lands kom undan jökli. Jafnframt rýrnaði jökullinn um 69 km3 að vatnsgildi eða um 20%. Kotarjökull hopaði 1,3–2 km og rýrnaði um 2,7 km2 að flatarmáli á sama tíma og rúmmál hans minnkaði um 0,4 km3 að vatnsgildi eða um 30%. Að meðaltali missti Kotárjökull 0,23 m vatns/ár jafndreift yfir hann allan en Breiðamerkurjökull 0,64 m vatns/ár. Niðurstöður verkefnisins eru hvatning til þess að halda áfram og meta stærð annarra jökla í lok litlu ísaldar á grundvelli gamalla korta og jarðfræðilegra ummerkja með hliðsjón af nýjum, nákvæmum jöklamælingum.Náttúrustofa Suðausturlands, The South East Iceland Nature Center. SVALI, Nordic Centre of Excellence SVALI, Stability and Variations of Arctic Land Ice, funded by the Nordic Top-level Research Initiative (TRI). Kvískerjasjóður Landsvirkjun, the National Power Company of Iceland, Jöklarannsóknafélag Íslands, Glaciological Society of Iceland provided technical support for field studies