Мeтафизика ландшафтa и цивилизация равнины (Федор Степун)

Fernando Savater, współczesny pisarz kataloński, twierdzi, że każdy człowiek rodzi się i żyjew świecie nie natury, lecz kultury: otaczają go nie niebo, drzewa i dzikie zwierzęta, leczludzie i owoce ich pracy. Z podobnym wyobrażeniem o świecie nie zgodziłoby się jednakwiele światłych umysłów rosyjskich. Mieliby ku temu wszelkie podstawy, ponieważ dzikaprzyroda na wschodzie kontynentu europejskiego ciągle przypomina o swojej potędze,zachodnia cywilizacja zaś – wręcz odwrotnie. Olbrzymie tereny, cywilizacyjne pustkowieoraz monotonia krajobrazu – oto trzy ważne parametry środowiska naturalnego, które przezdługie stulecia wywierały przemożny wpływ na mentalność przeważającej części Słowianwschodnich, a także na charakter dziejów całej Rusi, gdzie, jak zauważył poeta Afanasij Fet,„czas zgubił się w przestrzeni”. Każda z wymienionych cech przestrzeni geograficznejstanowi wartość pozytywną, zarówno dla znacznej części prostego ludu, jak i warstwywykształconej. „Kraina pusta, biała i otwarta”, przestworza (ros. простор), o którejz przerażeniem pisał Adam Mickiewicz w Ustępie Dziadów części III, często jest postrzeganajako przestrzeń szczęśliwa, bo wolna od zbędnych społecznych ograniczeń pierwotnej„naturalnej” swobody oraz krępujących konwenansów. Twórcy działający w warunkachWielkiej Równiny budują gmach kultury nie wbrew potędze natury, lecz uwzględniając owąpotęgę, o której ciągle pamięta każdy intelektualista, każdy mieszkaniec wielkich miast,chociaż z drugiej strony wielu wybitnych myślicieli i artystów, jak np. Piotr Czaadajew, OsipMandelsztam lub Michaił Bachtin, próbowało uniezależnić Rosjan od archaicznych związkówemocjonalnych, łączących ich z nieoswojoną przyrodą.Problem monotonii krajobrazu Równiny Wschodnioeuropejskiej jako czynnikapowodującego znaczne trudności przy kolejnych próbach przyłączenia Rosjan do gronahomini historici został w interesujący sposób przedstawiony w licznych artykułach i esejachhistoriozoficznych Fiodora Stiepuna – wybitnego rosyjskiego filozofa pierwszej połowy XXwieku, o orientacji okcydentalistycznej i metafizyczno-racjonalistycznej. W artykule pt.Przyczynek do fenomenologii krajobrazu (1912) oraz znacznie późniejszym dziele pt.Bolszewizm i egzystencja chrześcijańska (1959) myśliciel porównuje pejzaże Toskanii,Czarnolasu (Schwarzwaldu) i Równiny Rosyjskiej, w dobitny sposób ukazując wpływ naturalnych kształtów budowy terenu na wyobraźnię mitopoetycką mieszkających tam ludzi.Wyraziste i harmonijne kształty cechujące okolice Florencji i Sieny są przeciwieństwemrosyjskich przestworów, występujących w postaci czystej bez żadnych określonych kształtów.Ten brak formy i ta monotonia uczą tubylców pokory i szacunku dla wszechpotężnej natury,powodując, że cywilizacja, która powstała w tej krainie, przybiera charakter cywilizacjiprzetrwania, bez wyraźnej nadziei na rzeczywisty postęp. W opozycji do tego podstawowegozachowania Rosjan w ich dziejach pojawia się także „antyzachowanie”, które wyraża sięw prometejskim haśle walki z Bogiem, naturą lub z nieubłagalną logiką dziejów.Można jednak wątpić w sugestie Stiepuna co do tego, że przyroda Wielkiej Równiny,w odróżnieniu od zróżnicowanej i „kształtnej” Europy Zachodniej, powoduje u tubylcówumiejętność obcowania z pięknem i potęgą samego Boga oraz Jego czystego ducha, bezpośrednictwa formy, co oznacza większą religijność Rosjan w porównaniu z Włochami,Francuzami lub Niemcami