Eski Anadolu Türkçesinde Epistemik Kiplik: Kısas-ı Enbiya Örneği

In linguistics, the relationship between a speaker and his/her utterance is explored through modality. Modality is marked in a statement via syntax, modal verbs, imperatives, verbal inflection, and modal particles. Because modality is considered a topic of semantics, it was categorized in various ways in previous literature. Initially, modality was conceptualized in the frameworks of possibility and necessity in philosophy. In later studies, with the application of epistemic conceptualization in natural languages, it became clear that modality can not be limited to these two philosophical concepts (Bybee, Fleischman 1995: 4). In modern studies conducted to explore the subcategories of modality, the subcategories: epistemic modality, dynamic modality, and deontic modality were proposed; all founded on the two major themes, possibility and necessity. In the present study, Palmer’s (2001) and Declerck’s (2011) categorizations are adopted, and epistemic modality is further explored. The study focuses on the semantics themes: possibility, necessity, faith, narration, rumor, inference, responsibility, estimation, suspicion, evidence, and certainty, etc. The topic of the study is broadly defined as epistemic modality; the interpretations of a speaker over the factuality of an utterance or the interpretations of a conscious being over the factuality of a given utterance, and the linguistic marking of this process (Rentszch 2013). In this conceptual framework, the study explores the specified factuality value located on the epistemic scale between speculative and not factual yet. The utterances that make up the corpus that the present study uses come from a seminal and rather lengthy text; Kisas-i Enbiya. (Yilmaz, Demir, Kucuk, 2013). The reasons to choose this manuscript as the corpus of the study are: a) in 2013, the manuscript was transcribed in the Latin alphabet along with a dictionary section, b) it is a lengthy manuscript with a variety of different texts, and c) it offers texts that are rich in lexical repertoire, morphing words, word order, and content, which will help researchers conduct an in-depth analysis on the research questions. In order to clarify some parts in the study, other resources in the literature are also consulted. Because poetry texts have a unique discourse and fewer statements for semantic analysis, narrative texts are used more often in the example excerpts. With this study, the topic of mood and modality in Old Anatolian Turkish which has been discussed since Aristoteles. will be explored. The analysis also considers its functions in statements marked with epistemic modality and their factuality values that are specified on an epistemic scale.TUBİTAK tarafından 2211- Yurt İçi Lisansüstü Burs Programı kapsamında desteklenmiştir.KABUL VE ONAY i BİLDİRİM ii YAYINLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI iii ETİK BEYAN iv ÖZET v ABSTRACT vi İÇİNDEKİLER vii KISALTMALAR xi ÖNSÖZ xii GİRİŞ 1 1. KONU 1 2. AMAÇ 2 3. YÖNTEM 3 4. KAPSAM 4 5. SINIRLILIKLAR 5 6. ESER HAKKINDA 6 7. DİNİ METİNLERDE DİL KULLANIMI 7 8. TEMEL KAVRAMLAR 8 8.1. Önerme 8 8.2. Epistemoloji 10 8.3. Epistemik Kiplik 11 8.4. Öznellik 12 8.5. Gerçeklik ve Gerçekdışılık 12 8.6. Zorunluluk 14 8.7. Olası dünya 15 8.8. Olgusal dünya 15 8.9. Karşıolgusal dünya 16 8.10. Olgusallık dışı dünya 17 8.11. Kaplam 18 8.12. Bilgi 18 9. LİTERATÜR 20 9.1. Eski Türkçede Kip ve Kiplik 20 9.1.1. erinç 21 9.1.2. kü(ö?)k 23 9.1.3. erki 24 9.1.4. unç 25 9.1.5. bolgay 26 9.2. Eski Anadolu Türkçesinde Kip ve Kiplik 27 9.3. Türkiye Türkçesinde Kip ve Kiplik 30 I. BÖLÜM 35 1. ZAMAN GÖRÜNÜŞ KİPLİK 35 1.1. ZAMAN GÖRÜNÜŞ KİPLİK GELİŞİMİ 36 1.1.1. Görünüş ve Kiplik 38 1.1.2. Zaman ve Kiplik 41 1.1.2.1. Gelecek Zaman 43 1.1.2.2. Geniş Zaman 46 1.1.2.3. Şimdiki Zaman 48 1.1.2.4. Geçmiş Zaman 49 1.1.3. Zaman, Görünüş ve Epistemik Kiplik Açısından –mIş/ ImIş 49 1.2. KİPLİK 55 2. ALETİK KİPLİK VE EPİSTEMİK KİPLİK 63 2.1. EPİSTEMİK VE ALETİK BELİRSİZLİK 64 3. EVİDENSİYELLİK VE EPİSTEMİK KİPLİK İLİŞKİSİ 65 3.1. EVİDENSİYELLİK 67 3.1.1. Evidensiyellik ve Epistemik Kiplik Arasındaki Farklar 69 3.1.2. Evidensiyellik ve Epistemik Kipliğin Örtüşmesi 71 II. BÖLÜM 78 1. EPİSTEMİK KİPLİK 78 1.1. EPİSTEMİK OLASILIK VE ZORUNLULUK 82 1.2. EPİSTEMİK KİPLİK TÜRLERİ 82 1.3. EPİSTEMİK ANLAM 85 1.4. EPİSTEMİK SKALA 87 1.5. EPİSTEMİK KİPLİK YAPILARI 91 1.5.1. Sözlüksel İşaretleyiciler 92 1.5.2. Kiplik Tümceler 95 1.5.3. Morfolojik İşaretleyiciler 96 1.5.4. Söz dizimsel ve Morfosentaktik İşaretleyiciler 99 III. BÖLÜM 101 1. ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE EPİSTEMİK KİPLİK 101 1.1. İHTİMAL KURGU İFADELERİ 102 1.1.1. Sözlüksel İşaretleyiciler 102 1.1.1.1. oranla 102 1.1.2. Morfolojik İşaretleyiciler 103 1.1.2.1. A 103 1.2. OLABİLİRLİK 105 1.2.1. Sözlüksel İşaretleyiciler 105 1.2.1.1. gümān, gümān ilet / getür / bırak /yok 105 1.2.1.2. şek getür / dut 106 1.2.1.3. kirtin 107 1.2.1.4. inan 108 1.2.1.5. san 109 1.2.1.6. um 111 1.2.3. Söz dizimsel İşaretleyiciler 113 1.2.3.1. ola kim 113 1.3. OLGUSALLIĞA YAKINLIK KESİNLİK 115 1.3.1. Morfolojik İşaretleyiciler 116 1.3.1.1. mIş 116 1.3.1.2. mış dUr 116 1.3.2. Sözlüksel İşaretleyiciler 117 1.3.2.1. gümānsuz 117 1.3.2.2. lā cirem 117 1.3.2.3. bayık 118 1.3.2.4. dürüst 120 1.3.2.5. bil 121 1.3.2.6. yaḳḭn bil / yaḳın bil 122 1.3.2.7. elbette/elbetde 124 1.3.2.8. belkim 126 1.3.2.9. ḥaḳiḳat 135 1.3.2.10. gerek 136 1.3.3. Söz dizimsel İşaretleyciler 137 1.3.3.1. illā kim 137 1.3.4. Bağlaçlar 138 1.3.4.1. gerek… gerek… 138 1.3.4.2. yoḳsa/yokḫsa 139 1.3.4.3. nitekim 140 1.4. İHTİMAL DAHİLİNDE OLMAMA 141 1.4.1. Sözlüksel İşaretleyiciler 141 1.4.1.1. nevmḭẕ ol / nevmḭd ol 141 1.4.2. Morfolojik İşaretleyciler 142 1.4.2.1. Xbil x UmA 142 1.4.3. Söz dizimsel İşaretleyiciler 145 1.4.3.1. Soru zamiri + ola 145 1.4.3.2. mümkin degül 146 1.5. OLASI OLMAYAN/İMKANSIZ 147 1.5.1. Morfosentaktik İşaretleyiciler 149 1.5.1.1. Ur degül 149 1.5.1.2. AsI degül 149 1.5.1.3. -IsAr degül 150 1.5.2. Morfolojik İşaretleyiciler 151 1.5.2.1. mAyIsAr 151 1.5.3. Kalıplaşmış Yapılar 151 1.5.3.1. ...kandan...kandan 151 1.6. HENÜZ GERÇEKLEŞMEMİŞ OLGUSALLIK 152 1.6.1. Morfolojik İşaretleyiciler 152 1.6.1.1. IsAr 152 1.6.1.2. AsI 153 1.6.1.3. (X)r 155 1.6.1.4. DI 156 1.6.2. Morfosentaktik İşaretleyiciler 157 1.6.2.1. sA gerek 157 IV. BÖLÜM 159 1. KAPLAMSAL OLARAK EPİSTEMİK KİPLİK BİLDİREN İŞARETLEYİCİLER 159 1.1. BELLÜ 159 1.2. BENZE 160 1.3. VA’L LĀHİ 161 2. AKTARMA İFADELERİNDE EPİSTEMİK KİPLİK 163 3. KOŞUL İFADELERİNDE EPİSTEMİK KİPLİK 167 4. KISAS I ENBİYA’DA KARŞIOLGUSAL İFADELER 176 5. SORU 179 5.1. (…) Mİ KİM (…) 181 5.2. Mİ 181 5.3. (...) Mİ YOKSA (...) 182 5.4. ʿACAB (...) Mİ Kİ 184 5.5. ʿACAB (...) OLA MI 185 5.6. Mİ DİRSİZ 186 SONUÇ 187 KAYNAKLAR 189 DİZİN 202 EK 1: TEZ ÇALIŞMASI ETİK KURUL İZİN MUAFİYET FORMU 209 EK 2: DOKTORA TEZ ÇALIŞMASI ORİJİNALLİK RAPORU 210Dilbilimde, konuşur ve ifade arasındaki ilişki kiplik kategorisi içinde ele alınır. Kiplik, önermede söz dizimsel araçlar, yardımcı fiiller (modal verbs), emir (imperatives), fiil çekimleri (verbal inflection), modal parçacıklar (modal particle) ile işaretlenmektedir. Kiplik kategorisi semantik bir alan olması sebebiyle literatürde farklı şekillerde sınıflandırılmaktadır. Öncelikle felsefede ortaya çıkan olasılık (possibility) ve zorunluluk (necessity) çerçevesinde değerlendirilmiştir. Daha sonraki çalışmalarda epistemik kavramının doğal dillere uygulanmasıyla kiplik anlamın bu iki kategoriyle sınırlandırılamayacağı açıkça anlaşılmıştır (Bybee, Fleischman 1995: 4). Alt kategorileri belirlemeye yönelik yapılan modern çalışmalarda zorunluluk ve olasılık üzerine temellendirilen epistemik (epistemic) kiplik, dinamik (dinamic) kiplik ve deontik (deontic) kiplik ortak alanları belirlenmiştir. Tezde kiplik kategorilerden Palmer’ın (2001) ve Declerck’ın (2011) sınıflandırmaları model alınarak, epistemik kiplik üzerine yoğunlaşılacaktır. Anlambilimsel ulamlar olarak olasılık, zorunluluk, inanç, aktarım, söylenti, çıkarım, sorumluluk yüklenme, tahmin, şüphe, kanıt, kesinlik vb. göz önünde bulundurulacaktır. İnceleme konusu epistemik kiplik, konuşucunun önermenin olgusal durumu hakkında yargılarını ifade etmesi ya da belli bir önermenin olgusallık değerinin bilinçli bir varlık tarafından değerlendirilmesinin dilbilimsel işaretlenmesi olarak tanımlanabilir (Rentszch 2013). Bu doğrultuda, tezde ihtimal-kurgu ve henüz gerçekleşmemiş olgusallık skalaları arasında önermenin epistemik değeri belirlenmeye çalışılacaktır. Araştırma korpusunu oluşturan ifadeler, Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait, hacimli mensur bir eser olan Kısas ı Enbiya’dan (Yılmaz, Demir, Küçük 2013) seçilecek ve kavramlar bu korpus üzerine temellendirilecektir. Bu eseri seçmemizin gerekçeleri; eserin 2013 yılında sözlük oluşturularak Latin alfabesine aktarılmış yeni bir basım olması, hacminin genişliği ve farklı metin türlerini barındırması, söz varlığı, sözcük türetme, söz dizimi ve içerik bakımından araştırma sorunsalını derinleştirebileceğimiz veriler sunmasıdır. Konunun daha açık hale gelmesi için gerek duyulduğunda başka eserlerden de örnekler kullanılacaktır. Ancak manzum eserlerin kendine özgü dil kullanımı ve zaten az olan önermelerin semantik açıdan çözümlenmesinin zorluğu sebebiyle araştırma örnekleminde mensur eserler ağırlıklı olacaktır. Bu çalışmayla Aristoteles’ten beri söz konusu olan kip ve kiplik kavramlarının Eski Anadolu Türkçesinde hangi yollarla işaretlendiği sorgulanacak, epistemik kiplik taşıyan ifadelerin işlevleri ve anlamları belirlenmeye çalışılacak, olasılık değerleri epistemik skala üzerinde gösterilecektir