Sağlık Okuryazarlığı Ve Hekim-Hasta İletişiminin Kalitesi Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Aile Sağlığı Merkezleri Örneği

ABSTRACT GOZLU, Kenan. An Examination of the Relationship Between Health Literacy and Quality of Physician-Patient Communication: A Research in Family Health Centers, Doctoral Dissertation, Ankara, 2018. Health literacy is one of the strongest social determinants of health, which has important effects on health outcomes, providing individual and social benefits, strengthening individuals by controlling their own health through the use of the right information. One of the most suitable areas for health literacy research is health communication. In this context, health literacy and physician-patient communication can affect each other. The aim of this research is to examine the relationship between health literacy and the quality of physician-patient communication. The population of this study is constituted of patients aged 18 years and over who reside in the province of Ankara, Çankaya, apply to Family Health Centers in the same province and are not mentally disabled. A total of 500 randomly selected patients from 25 Family Health Centers participated in the study. While “Health Literacy Survey-European Union’’ is used in order to determine the health literacy level of the patients, ‘‘Interpersonal Processes of Care Survey’’ is used in order to determine the quality of physician-patient communication. The general health literacy index of the patients was calculated as 30,25±7,28 on a 50-point scale. When the scores were examined in four categories, 20.9% of the patients were found to be inadequate, 48.3% of them were limited, 24.9% of them were sufficient and 5.9% of them had excellent health literacy. It was found that the general level or sub-indices of the health literacy of the patients showed statistically significant differences in terms of age, educational status, employment status, monthly income status, general health status, chronic illness status, number of family physician applications in the last 12 months and visit by family physician (p<0,05). Patients’ perceptions of interpersonal processes related to care were found to be moderate and positive (general average 2,80±0,54 on a 5-point Likert scale). Statistically significant differences were found in some dimensions of interpersonal processes related to care according to gender, age, educational status, monthly income status, general health status, resource of first access to health information, number of family physician applies in the last 12 months, and visits by family physicians (p<0,05). It has been found that between health literacy indices and the dimensions of interpersonal processes related to care have low, positive and statistically significant relationships in general. Based on these findings, it is suggested to emphasize health literacy in the basic education curriculum and physician-patient communication in the medical faculty curriculum, have inter-institutional cooperation especially in health and education institutions, and reflect health literacy activities to the family medicine performance system. Key Words Health Literacy, Physician-Patient Communication, Quality, Family Health Center.İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY……………………………………………………………………..i BİLDİRİM……………………………………………………………………………...ii YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI................................iii ETİK BEYAN................................................................................................................iv TEŞEKKÜR…………………………………………………………………………....v ÖZET…………………………………………………………………………………..vi ABSTRACT.................................................................................................................viii İÇİNDEKİLER..............................................................................................................x KISALTMALAR DİZİNİ..........................................................................................xiii TABLOLAR DİZİNİ..................................................................................................xiv ŞEKİLLER DİZİNİ...................................................................................................xvii GİRİŞ…………………………………………………………………………………....1 1. SAĞLIK OKURYAZARLIĞI……………………………………………………...4 1.1. Sağlık Okuryazarlığının Önemi…………………………………………..8 1.2. Sağlık Okuryazarlığının Tarihsel Gelişimi………………………….......10 1.3. Sağlık Okuryazarlığı Düzeyleri………………………………………….16 1.4. Sağlık Okuryazarlığını Etkileyen Faktörler……………………………18 1.5. Sağlık Okuryazarlığının Değerlendirilmesi…………………………….20 1.5.1. Sağlık Okuryazarlığının Biçimsel Olmayan Değerlendirmesi.............20 1.5.2. Sağlık Okuryazarlığının Biçimsel Olarak Değerlendirilmesi………..22 1.6. Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Sonuçları………………………………34 1.7. Dünyada ve Türkiye’de Sağlık Okuryazarlığı…………………………40 2. İLETİŞİM, SAĞLIK İLETİŞİMİ, HEKİM-HASTA İLETİŞİMİ……………..52 2.1. İletişim……………………………………………………………………52 2.1.1. İletişimin Önemi………………………………………………...54 2.1.2. İletişim Süreci ve Öğeleri……………………………………….54 2.1.3. İletişim Türleri…………………………………………………..58 2.2. Sağlık İletişimi…………………………………………………………...61 2.2.1. Sağlık İletişiminin Önemi……………………………………....66 2.2.2. Sağlık İletişimi Düzeyleri………………………………………69 2.2.3. Sağlık İletişiminin Tarihsel Gelişimi ve Türkiye’deki Yansımaları………………………………………………………71 2.3. Hekim-Hasta İletişimi……………………………………………………80 2.3.1. Hekim-Hasta İletişiminin Önemi………………………………..86 2.3.2. Hekim-Hasta İletişimini Etkileyen Faktörler……………………88 2.3.3. Hekim-Hasta İletişimi Modelleri………………………………..90 3. SAĞLIK OKURYAZARLIĞI VE HEKİM-HASTA İLETİŞİMİ İLİŞKİSİ…………………………………………………………………………....96 4. GEREÇ VE YÖNTEM…………………………………………………………...101 4.1. Araştırmanın Amacı………………………………………………….....101 4.2. Problem Cümlesi………………………………………………………...101 4.3. Alt Problemler…………………………………………………………...101 4.4. Araştırmanın Hipotezleri…………………………………………….…101 4.5. Evren ve Örneklem……………………………………………………...104 4.6. Sınırlılıklar……………………………………………………………....107 4.7. Araştırma İzni…………………………………………………………..107 4.8. Etik Durum……………………………………………………………...108 4.9. Veri Toplama Aracı………………………………………………….....108 4.10. Verilerin Analizi…………………………………………………….....116 5. BULGULAR……………………………………………………………………....119 5.1. Hastaların Sosyo-Demografik Özellikleri……………………………..119 5.2. Hastaların Sağlık Okuryazarlığı Düzeylerine İlişkin Bulgular……...121 5.3. Hastaların Sağlık Okuryazarlığı Düzeylerinin Sosyo Demografik Özelliklerine Göre İncelenmesi………………………………………..125 5.4. Hekim-Hasta İletişiminin Kalitesine İlişkin Bulgular……………….138 5.5. Hastaların Hekim-Hasta İletişiminin Kalitesine Yönelik Algılarının Sosyo-Demografik Özelliklerine Göre İncelenmesi………………….140 5.6. Sağlık Okuryazarlığı İle Hekim-Hasta İletişiminin Kalitesi Arasındaki İlişki……………………………………………………….152 6. TARTIŞMA………………………………………………………………………170 6.1. Sağlık Okuryazarlığı Düzeyleri ile İlgili Değerlendirmeler…………170 6.2. Hekim-Hasta İletişiminin Kalitesi ile İlgili Değerlendirmeler……....186 6.3. Sağlık Okuryazarlığı ve Hekim-Hasta İletişiminin Kalitesi Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi……………………………………….………198 7. SONUÇ VE ÖNERİLER………………………………………………………....202 KAYNAKÇA………………………………………………………………………...209 EKLER EK 1: Doktora Tez Çalışması Orijinallik Raporu (Türkçe)……………………...232 EK 2: Doktora Tez Çalışması Orijinallik Raporu (İngilizce)…………………….233 EK 3: Etik Komisyon İzni…………………………………………………………..234 EK 4: Araştırma İzni………………………………………………………………..235 EK 5: Anket Kullanım İzni………………………………………………………....238 EK 6: Anket Formları……………………………………………………………....239ÖZET GÖZLÜ, Kenan. Sağlık Okuryazarlığı ve Hekim-Hasta İletişiminin Kalitesi Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Aile Sağlığı Merkezleri Örneği, Doktora Tezi, Ankara, 2018. Doğru bilginin kullanılmasıyla kendi sağlıklarını kontrol etmesinde bireyleri güçlendiren, bireysel ve sosyal faydalar sağlayan, sağlık sonuçlarına önemli etkileri bulunan sağlık okuryazarlığı, sağlığın en güçlü sosyal belirleyicileri arasındadır. Sağlık okuryazarlığı araştırmaları için en uygun alanlardan birisi sağlık iletişimidir. Bu bağlamda, sağlık okuryazarlığı ve hekim-hasta iletişimi birbirlerini etkileyebilmektedir. Bu araştırmanın amacı sağlık okuryazarlığı ile hekim-hasta iletişiminin kalitesi arasındaki ilişkinin incelenmesidir. Araştırmanın evrenini Ankara ili Çankaya ilçesinde ikamet eden, aynı ilçedeki Aile Sağlığı Merkezlerine başvuran, zihinsel engeli bulunmayan, 18 yaş ve üzerindeki hastalar oluşturmaktadır. Araştırmaya rasgele seçilen 25 Aile Sağlığı Merkezinden 500 hasta katılmıştır. Hastaların sağlık okuryazarlığı düzeyini belirlemek için ‘‘Sağlık Okuryazarlığı Anketi-Avrupa Birliği’’ ve hekim-hasta iletişiminin kalitesini belirlemek için ‘‘Bakımla İlgili Kişilerarası Süreçler Anketi’’ kullanılmıştır. Hastaların genel sağlık okuryazarlığı indeksi 50 puanlık bir ölçek üzerinden ortalama 30,25±7,28 olarak hesaplanmıştır. Elde edilen puanlar dört kategoride incelendiğinde hastaların %20,9’unun yetersiz, %48,3’ünün sınırlı, %24,9’unun yeterli ve %5,9’unun mükemmel sağlık okuryazarlığına sahip olduğu görülmüştür. Yaş, eğitim durumu, çalışma durumu, aylık gelir durumu, genel sağlık durumu, kronik hastalığa sahip olma durumu, son 12 ayda aile hekimine başvuru sayısı ve aile hekimi tarafından ziyaret edilme durumu açısından hastaların sağlık okuryazarlığının genel düzeyinin veya alt indekslerinin istatistiksel olarak anlamlı farklılıklar gösterdiği bulunmuştur (p<0,05). Hastaların bakımla ilgili kişilerarası süreçlere yönelik algılarının orta düzeye yakın, olumlu olduğu (5’li Likert ölçeğinde genel ortalama 2,80±0,54) belirlenmiştir. Cinsiyet, yaş, eğitim durumu, aylık gelir durumu, genel sağlık durumu, sağlık bilgisine ilk erişim kaynağı, son 12 ayda aile hekimine başvuru sayısı ve aile hekimi tarafından ziyaret edilme durumuna göre bakımla ilgili kişilerarası süreçlerin bazı boyutlarında istatistiksel olarak anlamlı farklılıklar bulunmuştur (p