Archeologisch onderzoek van een twaalfde-eeuwse nederzetting langs de Oude Rijn

In 1998 werden door medewerkers van Team Erfgoed gemeente Utrecht tijdens een proefonderzoek (projectcode LR5) archeologische sporen uit de twaalfde, veertiende en vijftiende eeuw ontdekt op drie percelen langs de Groenedijk in Leidsche Rijn (Utrecht). Tussen september 1999 en mei 2003 werden de drie percelen tijdens een proefonderzoek (projectcode LR9) en vier opgravingen (projectcodes LR13, LR17, LR18, LR40) onderzocht. Deze vijf onderzoeken leverden sporen op van zowel de twaalfde-eeuwse alsook de veertiende-/vijftiende-eeuwse nederzetting. De opgravingsresultaten zijn in twee rapporten gepubliceerd. In 'J.S. van der Kamp, Wonen aan het water (deel II). Archeologisch onderzoek naar een laatmiddeleeuws, omgracht stenen huis in Leidsche Rijn, Basisrapportage archeologie 15, Utrecht 2006 ' zijn de resultaten van het onderzoek naar de jongste nederzettingssporen gepresenteerd, terwijl in dit rapport de twaalfde-eeuwse nederzetting aan bod zal komen. Op de drie onderzochte percelen lag de restgeul van de Oude Rijn, die op dit punt een bocht maakte. Op de linkeroever - en dus aan de buitenbocht van de rivier - ontstond rond 1125 na Chr. een agrarische nederzetting, bestaande uit minstens twee erven. Het noordelijke gaat grotendeels schuil onder een wettelijk beschermd archeologisch monument. Daarom kon slechts de zuidelijkste zone hiervan worden opgegraven. Het zuidelijke boerderij-erf daarentegen kon nagenoeg compleet worden onderzocht. Met name op basis van de vele greppels en de versnijdingen die zij vertoonden, kan de bewoning hier in diverse fasen worden onderverdeeld. Aanvankelijk werd een erf van ca. 60 bij 60 m in gebruik genomen, dat georiënteerd was op de rivier. Deze rivier was op dat moment nog volop actief, wat waarschijnlijk mede tot de keuze van deze vestigingsplaats had geleid. In de rivier werd een beschoeiing gebouwd om het erf te beschermen tegen de eroderende werking van het water. Enkele jaren na het ontstaan van de nederzetting begon de rivier vermoedelijk aan haar definitieve verlanding, mogelijk mede veroorzaakt door de afdamming van de Kromme Rijn rond 1122 bij Wijk bij Duurstede. Tot 1175 zou er nog water in de restgeul aanwezig zijn en was deze waarschijnlijk over delen nog bevaarbaar. Het zuidelijke boerderij-erf bleef dan ook tot deze datum in gebruik en breidde zich in de loop van 50 jaar gestaag uit in zuidelijke en noordelijke richting. Een plattegrond van een woonstalhuis en diverse waterputten werden aangetroffen. Op het erf werden diverse hooibergen en ronde spiekers gebouwd, bedoeld om agrarische gewassen in op te slaan. Ten noorden ontstond na verloop van tijd een tweede erf. Rond 1175 na Chr. hield de bewoning op het zuidelijke erf op en werd deze grond gedegradeerd tot landbouwgrond. Toch vonden hier nog activiteiten plaats, zoals mag blijken uit de aanwezigheid van tientallen kuilen. Deze vertonen enkele zeer specifieke kenmerken, zoals een noord-zuid oriëntatie en hun ligging in paren van twee. Dergelijke kuilen zijn ook bekend van andere opgravingen, onder andere uit Houten en Kerk-Avezaath. De functie hiervan was tot nu toe nooit met zekerheid vastgesteld. De opgravingen langs de Groenedijk maken aannemelijk dat in deze kuilen een agrarisch product werd verwerkt, waarschijnlijk vlas en/of hennep. De kuilen lijken te zijn gegraven door de bewoners van het noordelijke erf. De bewoning hier lijkt enkele jaren langer doorgelopen te hebben dan op het zuidelijke perceel. Na 1175 viel de rivier waarschijnlijk steeds vaker en langer droog, zoals krimpscheuren in het veen aantonen. Enkele jaren later vertrokken ook de bewoners van het noordelijke erf. De vulling van de geul bevatte een zeer grote hoeveelheid twaalfde-eeuws nederzettingsafval. Met name de metalen voorwerpen vallen op, zowel vanwege de kwantiteit als vanwege de aard van de voorwerpen. Het is vooral de aanwezigheid van de tientallen pijlpunten en het overige wapentuig (speer- en lanspunten) binnen de context van een agrarische nederzetting die nog niet naar tevredenheid verklaard kan worden. De metalen voorwerpen zijn inmiddels gepubliceerd in catalogusvorm (M. Hendriksen, Afgedamd en afgedankt. Metaalvondsten uit twee middeleeuwse nederzettingen in Leidsche Rijn, Utrechtse materiaalcatalogus 1, Utrecht 2004). Een andere opvallende vondst uit de vulling van de geul is een nagenoeg complete houten eg