BAAC rapport A-09.0130

Inleiding In opdracht van Woningstichting Geertruidenberg (WSG) heeft het bureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie (BAAC) van 18 mei t/m 2 juni 2009 een archeologische opgraving uitgevoerd op de percelen Markt 40 en 42, gelegen in het historische centrum van de stad Geertruidenberg. Het onderzoek vond plaats na sloop en voorafgaand aan nieuwbouw op de percelen. De vraagstelling hield verband met de bewoningsgeschiedenis op deze locatie. Er is voorafgaand aan de sloop van de tijdens een brand grotendeels verwoeste panden een bureauonderzoek en bouwhistorische verkenning uitgevoerd. Tijdens de sloop heeft een beperkte sloopbegeleiding plaatsgevonden op 19 juni 2006. Het selectiebesluit over vervolgonderzoek is genomen door de gemeente Geertruidenberg. Het onderzoek werd uitgevoerd onder de opgravingsbevoegdheid van BAAC. Het veldwerk werd verricht door medewerkers van BAAC. De inhoudelijke uitwerking werd gedaan door medewerkers van BAAC. De documentatie en materiële vondsten van de veldwerkzaamheden worden in de toekomst ondergebracht in het depot van de provincie Noord-Brabant. Algemene opmerkingen Omdat het terrein bij de toekomstige bouwwerkzaamheden uitsluitend verstoord zou worden tot 1 à 1,20 m onder het maaiveld (de verstoringsdiepte) is het terrein niet tot aan de natuurlijke ondergrond onderzocht. De verstoringsdiepte is gelegen op 2,80 tot 3,00 m +NAP. Aan de Markt is het maaiveld gelegen op 4,00 m +NAP en aan de zuidzijde van het onderzoeksterrein op 3,60 m +NAP; het terrein loopt af naar het zuiden (verder naar het zuiden daalt het terrein tot 3,00 m +NAP). Uit het onderzoek is gebleken dat ook in het verleden het terrein aan de Markt het hoogst gelegen was; in ieder geval vanaf de 14de eeuw. Direct aan de Markt werden op de verstoringsdiepte ophogingen en muurwerk uit de 14de eeuw aangetroffen, terwijl op dezelfde hoogte op het achterterrein veel bebouwing en ophogingen uit de 17de t/m 19de eeuw werden aangetroffen. Direct aan de Markt had het perceel Markt 42 al in de 15de eeuw de huidige maaiveldhoogte bereikt; Markt 40 lag toen mogelijk nog enkele decimeters lager. Maar doordat bij de recente sloop ook betonvloeren en -funderingen van de laatste bebouwing zijn verwijderd is dit ongeveer de hoogte waarop de recente verstoringen beginnen. Daardoor is in het gebied direct aan de Markt erg weinig van de jongere bouwgeschiedenis bewaard gebleven; bebouwing uit deze perioden is bij een nieuwere fase telkens verwijderd om weer vanaf maaiveldniveau te gaan bouwen. In het algemeen kan worden gesteld dat de panden die in ieder geval vanaf de 14de eeuw op het terrein aan de Markt verrezen redelijk grote gebouwen zijn, die bij de hogere status passen die de Markt en de omgeving van het raadhuis had. Op de achterterreinen is hiervan echter niet heel veel te merken; hier verschenen in de 17de t/m 19de eeuw allerlei keldertjes, putten en goten die in stedelijke context op allerlei achterterreinen worden aangetroffen. De natuurlijke ondergrond In twee boringen werd vastgesteld dat de natuurlijke ondergrond zich nabij de Markt bevindt op een hoogte van circa 0,90 m +NAP. Het gaat om een podzolbodem waarvan de B- en C-horizont werden aangetroffen. Deze bodem was niet verspoeld en er werd geen veenlaag aangetroffen; blijkbaar was dit deel van Geertruidenberg hoog genoeg gelegen om niet onder water te komen staan. Zeer waarschijnlijk is de kerk van Geertruidenberg gelegen op een nog wat hoger boven het landschap uitstekende zandopduiking (de berg van Geertruidenberg), mogelijk ligt de Markt op een uitloper hiervan. Ingebruikname van het terrein en ophogingen: c.1200-1300/1350 In één van de genoemde boringen werd in de oudste ophoging wat baksteen aangetroffen; hiermee kan worden gesteld dat deze ophoging waarschijnlijk niet ouder dan eind 12de eeuw of rond 1200 zal zijn. Ook uit het tijdens het onderzoek aangetroffen aardewerk werd geconcludeerd dat het terrein waarschijnlijk in het laatste kwart van de 12de eeuw in gebruik werd genomen. Over eventuele bebouwing op het terrein in de late 12de en 13de eeuw kan met behulp van de informatie uit de boringen weinig gezegd worden. Wel lijken een leemlaag en een laag met verbrand materiaal op het perceel Markt 42 op bewoning in deze vroege periode te wijzen. Uit de boringen en de in het profiel aangetroffen ophogingen blijkt dat het terrein tot in de eerste helft van de 14de eeuw werd opgehoogd tot circa 3,00 m +NAP. De boringen werden gezet op respectievelijk het perceel Markt 40 en Markt 42. De ophogingen in beide boringen verschillen vanaf de eerste ophoging zodanig dat vermoed kan worden dat al rond 1200 de huidige percelen zijn uitgegeven en afzonderlijk (door de bewoners) zijn opgehoogd. Bebouwing aan de Markt: 1300-1400 In de eerste helft van de 14de eeuw werd op het perceel Markt 42 een fors pand gebouwd met een lengte van minimaal 7,50 m, waarvan de voorgevel en een leemvloer werden aangetroffen. In de tweede helft van de 14de eeuw werd op het perceel Markt 40 een eveneens fors pand gebouwd met een lengte van minimaal 11,00 m, waarvan de voorgevel, de westelijke zijgevel en een stookvloer met leemvloer werden aangetroffen. De panden zullen een tijdlang naast elkaar hebben bestaan. Omdat ook in een iets latere fase een osendrup tussen de bebouwing bestond, mag worden aangenomen dat ook deze panden los van elkaar stonden. Bebouwing, brand en een pand met gewelfkelder op perceel Markt 42: 1400-1500 In de 15de eeuw werd op het achterterrein van Markt 42 een klein bijgebouw aangelegd, waarschijnlijk ging het om houtskeletbouw. Omdat op hetzelfde niveau als dit gebouwtje op het perceel Markt 40 alleen 18de/19de eeuwse ophogingen werden aangetroffen, kan worden geconcludeerd dat het achterterrein van Markt 42 in de 15de eeuw tot een hoger niveau was opgehoogd dan het achterterrein van Markt 40. Op en om het muurwerk van het gebouw en ook op het noordelijke deel van het perceel werd een laag verbrande leem, houtskool en ander verbrand materiaal aangetroffen. Schijnbaar heeft op het terrein een brand gewoed. De brand kan in de 15de eeuw gedateerd worden. Omdat in dezelfde eeuw nog een omvangrijk nieuw pand wordt aangelegd, is het mogelijk dat het gaat om de stadsbrand van 1420. Het nieuwe pand is het pand waarvan de gewelfkelder tot voor kort nog in gebruik was. Het is ingedeeld in een voorhuis en onderkeldert achterhuis, het vloerniveau lag op ongeveer dezelfde hoogte als het huidige maaiveld aan de Markt. Het gebouw is op grond van de steenformaten en wat vondstmateriaal met enige voorzichtigheid in de 15de eeuw gedateerd. De omvang van het pand toont de hoge status van het gebied aan. Ook op het perceel Markt 40 werd een brandlaag aangetroffen. Deze lijkt op een brand in de tweede helft van de 15de eeuw te wijzen; niet op de stadsbrand van 1420 (als deze hier gewoed heeft zijn de sporen ervan waarschijnlijk opgeruimd). Na 1420 kon het 14de eeuwse pand in ieder geval tot aan het toenmalige maaiveld/vloerniveau blijven functioneren; in de tweede helft van de 15de eeuw werd tegen de westelijke zijgevel een nieuwe stookvloer aangelegd. Omdat deze stookvloer elders is gelegen dan de 14de eeuwse moet er wel op zijn minst iets aan de indeling van het huis zijn veranderd; de haard (en schoorsteen) zijn verplaatst. Uit de 16de eeuw lijkt niets te zijn aangetroffen; op de achterterreinen, met name op het perceel Markt 40 kunnen sporen uit deze periode nog wel onder de verstoringdiepte aanwezig zijn. Een pand met gewelfkelder op perceel Markt 40: 1600-1700/1800 In de 17de of 18de eeuw werd ook op het perceel Markt 40 een groot pand met gewelfkelder aangelegd. Het werd tegen het muurwerk van het buurpand gezet, zodat nu (of al eerder) de osendrup verdween. Het pand heeft dezelfde indeling in voor- en achterhuis als het buurpand. Het vloerniveau lag op dezelfde hoogte als het huidige maaiveld aan de Markt. Bebouwing op de achterterreinen: 1600-1950 In deze periode werden op beide achterterreinen allerlei keldertjes, beer- en waterputten en goten aangelegd. Dit wijst op een typisch gebruik van de achterterreinen voor allerlei huishoudelijke doeleinden. Of er ook sprake was van het uitoefenen van ambachten is niet te zeggen. Omdat net als in het verleden ook recent de achterterreinen wat lager gelegen waren dan het terrein direct aan de Markt, zijn hier vaak alleen recente verstoringen verwijderd voordat de verstoringsdiepte werd bereikt. Hierdoor is nergens de inhoud van een beerput verzameld; deze zijn wel in situ bewaard