Archeologische en bouwhistorische verslagen Milieudienst Zuidoost-Utrecht 3

Samenvatting Aanleiding en doel: Het rapport is het resultaat van een onderzoek dat is uitgevoerd in opdracht van de Milieudienst Zuidoost-Utrecht en de provincie Utrecht in het kader van een masterscriptie voor de opleiding Erfgoedstudies aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. In het onderzoek is belicht hoe het decentralisatieproces van bevoegd gezag van het Rijk en provincie naar gemeenten met betrekking tot het archeologiebeleid is verlopen met de inwerkingtreding van de Wet op de Archeologische Monumentenzorg (Wamz) in 2007. Voorts is bekeken of én welke knelpunten de gemeenten hiervan ondervonden hebben. Twee jaar na de formele decentralisatie van bevoegd gezag is het wenselijk inzicht te hebben in de huidige stand van zaken bij de gemeenten in de provincie Utrecht; een actueel overzicht is niet beschikbaar. Om de voortgang van het decentralisatieproces te bepalen en te achterhalen of en welke knelpunten de Utrechtse gemeenten ondervinden, is besloten eind 2009 een inventarisatie te laten uitvoeren. Gerealiseerd gemeentelijk beleid: Om te voldoen aan de wettelijke verplichting toe te zien op een zorgvuldige omgang met het archeologisch bodemarchief hebben de Utrechtse gemeenten bijna allemaal gekozen om nieuw beleid te vervaardigen op het gebied van archeologie. Op één gemeente na hebben alle Utrechtse gemeenten een beleidsadvieskaart laten vervaardigen of zijn hier mee bezig. Deze beleidsadvieskaart is in een klein aantal gemeenten juridisch verankerd in de (paraplu)bestemmingsplannen. Een aantal gemeenten heeft vanwege het planschaderisico gekozen de beleidsadvieskaart te verankeren middels een verordening. Bijna tweederde van de Utrechtse gemeenten heeft de ambitie het archeologiebeleid uit te breiden met meerdere beleidsinstrumenten, als een onderzoeksagenda en een nota archeologie. In een klein aantal gemeenten is op dit moment daadwerkelijk sprake van vastgestelde archeologienota’s en onderzoeksagenda’s. De maatschappelijke verantwoording van archeologie naar het publiek / de betaler vormt hier vaak het belangrijkste argument voor. Planologische bescherming, archeologische (verwachtings)waarden, de criteria voor oppervlakte, maar ook diepte, van de bodemverstoring, op basis waarvan ontheffing wordt gegeven of juist archeologisch onderzoek wordt vereist, verschillen sterk per gemeente. De ondergrenzen lopen sterk uiteen. De filosofie van het archeologisch adviesbureau dat de beleidsadvieskaart opstelt lijkt een grote rol te spelen in het vaststellen van ondergrenzen voor oppervlakte en diepte. In een aantal gevallen is op terreinen van lage archeologische waarden geen sprake van vergunningsplicht. Hierdoor gaan archeologische vindplaatsen verloren. Een aantal gemeenten heeft geen bufferzone opgenomen rondom de AMK-terreinen. De kans op verstoring van archeologische waarden is hierdoor groter. Deze gemeenten lopen hierdoor aanzienlijk meer risico op een “toevalsvondst”. Een toevalsvondst kan hoge kosten met zich meebrengen voor een gemeente, aangezien deze kosten niet te verhalen zijn op de initiatiefnemer. Organisatie: De gemeente heeft binnen het archeologisch taakveld verschillende rollen (beleidsmaker, vergunningverlener, handhaver en soms ook initiatiefnemer/verstoorder of uitvoerder). Door de beperkte beschikbare capaciteit, meestal circa 0,2 fte, betreft archeologie vaak een deeltaak. De verantwoordelijke ambtenaren zijn op verschillende plaatsen in de organisatie ondergebracht, maar meestal bij de afdeling RO. Vanuit de Wro bezien is dit logisch: archeologie dient vooraf in het planproces te worden meegewogen. Toch garandeert onderbrenging van een ambtenaar bij RO niet dat archeologie daadwerkelijk wordt meegewogen, dit blijkt met name afhankelijk van de inzet en betrokkenheid van de ambtenaar met archeologie in zijn of haar takenpakket. Binnen enkele gemeenten heeft de medewerker zich ontpopt als spil; hij of zij dient als vraagbaak en zorgt voor de interne en externe communicatie over archeologie. Communicatie is echter in de meeste gemeenten ad hoc van aard, waardoor archeologische waarden vaak laat of niet in het planproces worden meegewogen. De vraag rijst of en hoe gemeenten ondanks het gebrek aan capaciteit invulling geven aan de verschillende deeltaken. Het gemeentelijk beleid krijgt bij de meeste gemeenten vorm. Alleen bij gemeenten met een eigen archeologische dienst wordt het beleid intern vervaardigd. De overige gemeenten besteden dit uit. Doordat weinig gemeenten beschikken over inhoudelijke kennis spelen externe adviseurs een belangrijke rol. Ook de inhoudelijke toetsing op archeologie bij vergunningen is bij de meeste gemeenten georganiseerd. Bij projecten waarbij de gemeente zelf initiatiefnemer is komt het bij bepaalde gemeenten voor dat de opsteller of opstellende afdeling van het PvE of rapport ook de toetsing ervan uitvoert. Deze gemeenten dienen erop te letten dat kwaliteit geborgd wordt en dat er geen sprake is van belangenverstrengeling. De gemeenten zijn nog niet of nauwelijks actief op het gebied van handhaving. Besluiten worden meestal door het College genomen. Een aantal gemeenten heeft dit gemandateerd naar afdelingshoofden binnen de gemeentelijke organisatie. Naast capaciteit wordt door de gemeenten ook het gebrek aan financiële middelen genoemd als beperkende factor bij de vervulling van het taakveld. De meeste gemeenten beschikken niet over structurele budgetten voor het taakveld archeologie. Publieksbereik: Bij een aantal gemeenten maakt publieksbereik deel uit van het beleid. Slechts een klein aantal gemeenten maakt structureel geld vrij voor het uitdragen van de verworven kennis naar het publiek. Veel gemeenten hebben hiertoe wel de intentie. Ditzelfde geldt voor het gebruiken van archeologie in de ruimtelijke plannen; weinig gemeenten gebruiken archeologie als inspiratiebron in de ruimtelijke ordening. Een aantal gemeenten heeft hiertoe wel de intentie. Aanbevelingen: De gemeenten in de provincie Utrecht hebben hun nieuwe verantwoordelijk voor het opstellen van het archeologiebeleid in de meeste gevallen genomen. De meeste gemeenten hebben naar verwachting halverwege 2010 het basisbeleid, bestaande uit een gemeentelijke beleidsadvieskaart, vastgesteld waarna deze verankerd kan worden in de bestemmingsplannen of een archeologie- of erfgoedverordening. Bij het beleid verdient het de aanbeveling dat gemeenten zich door meerdere partijen laten adviseren, om tot gewogen eigen beleidskeuzen te komen. Wenselijk is dit basisbeleid uit te breiden met een nota archeologie, om te voorzien in de informatieplicht en een onderzoeksagenda waardoor de gemeente kan bijdragen aan vernieuwend en wetenschappelijk verantwoorde beeldvorming van het verleden. Dit laatste kan ook worden ingezet bij onder meer de culturele profilering van de gemeente. Het publiekselement vergroot het draagvlak voor archeologisch onderzoek en betrokkenheid van inwoners bij hun gemeente. Hierdoor kan eveneens het bestuurlijk draagvlak worden verbeterd. Verbetering van het bestuurlijk draagvlak is wenselijk ten behoeve van het aantal fte’s. Bij het opstellen van een onderzoeksagenda is intergemeentelijk samenwerkingsverband aan te bevelen, dit voorkomt versnippering van archeologische kennis en drukt de kosten. Veel gemeenten maken onvoldoende gebruik van de beschikbare geldstromen. Het verdient de aanbeveling de bestuurslastenvergoeding intern voor archeologie te labelen. Verder is het wenselijk dat gemeenten financiële reserves creëren voor onverwachte uitgaven zoals toevalsvondsten en schadeclaims. Het risico op toevalsvondsten bij AMK-terreinen kan vermeden worden door een bufferzone te creëren rondom deze terreinen