Archeologisch proefsleuvenonderzoek en karterend booronderzoek Ringweg Hemelum, gemeente Súdwest-Fryslân (FR)

Aanleiding tot het hier beschreven inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven en karterend booronderzoek voor de onderzochte percelen is de aanleg van een nieuwe weg ten zuiden van de bebouwde kom van Hemelum (‘project rondweg Hemelum’) door de gemeente Súdwest-Fryslân. Omdat deze plannen met bodemverstorende ingrepen gepaard gaan, is een archeologisch onderzoek noodzakelijk. Op basis van de resultaten van het vooronderzoek is geadviseerd in zones 1 en 3 een archeologisch proefsleuvenonderzoek uit te voeren en in zone 4 een karterend booronderzoek. Deze adviezen zijn overgenomen door de bevoegde overheid, de gemeente Súdwest-Fryslân. Voor de uitvoer van het proefsleuvenonderzoek is een Programma van Eisen (PvE) geschreven. Deze onderzoeken worden uitgevoerd conform de Monumentenwet van 1988. De gemeente Súdwest-Fryslân heeft MUG Ingenieursbureau, afdeling Archeologie, opdracht gegeven het veldonderzoek uit te voeren. Het onderzoek is uitgevoerd conform de eisen van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.3 en de richtlijnen van het PvE. De nieuw aan te leggen rondweg ten zuiden van Hemelum zal een verbinding gaan vormen tussen de ‘Hegewei’ in het zuidoosten en ‘De Soal’ ten zuidwesten van het dorp. De nieuwe weg zal de straten ‘Het Fort’ en ‘De Klaster’ gaan kruisen, die vanuit het zuiden het dorp ontsluiten. Op de zuidelijke en zuidoostelijke aansluitpunten van de nieuwe weg worden rotondes aangelegd. Het tracé is circa 650 m lang en circa 30 m breed. Het totale plangebied heeft een oppervlakte van circa 4,0 ha. De aanleg van de nieuwe weg zal gepaard gaan met talrijke bodemverstoringen. Op het onderzoeksgebied is een bureau- en verkennend booronderzoek uitgevoerd. Uit dit onderzoek blijkt dat in grote delen van het plangebied archeologische resten verwacht kunnen worden. Voor zone 1, dat het hoogst gelegen is binnen het plangebied, geldt een hoge archeologische verwachting. Onder het esdek, dat op basis van historische gegevens grofweg gedateerd kan worden in de late middeleeuwen en de nieuwe tijd, kunnen vindplaatsen uit alle voorgaande perioden aanwezig zijn van zowel jager-verzamelaars als van vroege en late landbouwers. De archeologische resten worden verwacht in de vorm van een grondsporenniveau onder het esdek in de aangetroffen podzolgrond. In zone 3 kunnen in het gebied van de boringen 21 t/m 23 onder de bouwvoor grondsporen verwacht worden die samenhangen met het voormalige Benedictijner Sint Nicolaasklooster dat, afgaande op de historische bronnen, functioneerde van het midden van de 13e eeuw tot circa 1580. In de uiterste westzijde van het plangebied (zone 4) is een vrij gave podzolgrond aanwezig en is een middelhoge kans op de aanwezigheid van archeologische resten uit de periode steentijd–bronstijd. Een archeologische vindplaats zal zich waarschijnlijk kenmerken door de aanwezigheid van een strooiing van vuurstenen artefacten. Doel van het proefsleuvenonderzoek en het karterend booronderzoek is het aanvullen en toetsen van de gespecificeerde archeologische verwachting, zoals geformuleerd in het vooronderzoek. In zone 1 is een proefsleuf aangelegd van 5 x 208 m met een oppervlak van 1040 m2. Deze sleuf heeft een noordoost-zuidwest oriëntatie en ligt in de lengteas van het toekomstige wegtracé. In zone 3 is een proefsleuf aangelegd van 5 x 80 m met een oppervlak van 400 m2. Deze sleuf heeft een oost-west oriëntatie. Op deze wijze is circa 10% van de oppervlakte van zones 1 en 3 door middel van de proefsleuven onderzocht. Het inventariserend veldonderzoek in zone 4 is uitgevoerd als een karterend booronderzoek. Hiertoe zijn op het onderzoeksterrein zeven boringen gezet met een edelmanboor met een diameter van 10 cm tot een diepte van minimaal 75 m-mv. Het opgeboorde materiaal is gezeefd over een 4 mm-zeef en doorzocht op de aanwezigheid van archeologische resten. Uit het onderzoek blijkt dat zones 1 en 4 ofwel weinig tot geen archeologische resten bevatten (zone 1) ofwel er geen verwachting op archeologische resten is (zone 4). In zone 1 is onder een oude bouwvoor een podzol aanwezig. De aanwezige sporen hebben te maken met de nieuwetijdse percelering van het terrein. Ook in zone 4 is een gedeeltelijke podzol aanwezig. Het aangetroffen vuursteen op dit terrein is echter onbewerkt en geeft geen aanleiding tot het doen van vervolgonderzoek op deze locatie. In zone 3 zijn verschillende archeologische sporen aangetroffen, bestaande uit grote leemwinningskuilen, greppels, (paal)kuilen en uit een restant van een fundering. Deze dateren op basis van het erin aangetroffen vondstmateriaal uit de late middeleeuwen (aardewerk en bouwmateriaal, 13e tot 15e eeuw) en kunnen (deels) te relateren zijn activiteiten op en rond het kloosterterrein van het Sint Nicolaasklooster. Mogelijk betreft een deel van de aangetroffen greppels tot een ouder perceleringssysteem, uit de tijd voordat het terrein in gebruik werd genomen als kloosterterrein. De grote leemwinningskuilen hebben mogelijk de grondstof geleverd voor de fabricage van bakstenen die nodig waren voor de kloostergebouwen. De fundering die in een leemwinningskuil is gevonden bestaat echter uit hergebruikte baksteen. Direct tegen deze fundering bevindt zich een puinplek. De fundering, en mogelijk ook de naastliggende puinplek, is waarschijnlijk het restant van een gebouw dat op de gedempte leemwiningskuil was gefundeerd en dat was opgebouwd uit materiaal van gesloopte kloostergebouwen. Op basis van de resultaten van zowel het proefsleuvenonderzoek als het karterende onderzoek adviseert MUG Ingenieursbureau om op zones 1 en 4 geen archeologisch vervolgonderzoek uit te voeren en deze gebieden vrij te geven voor de toekomstige werkzaamheden. Voor zone 3 en de hieraan grenzende zone 2 adviseert MUG Ingenieursbureau vervolgonderzoek. Dit vervolgonderzoek dient te bestaan uit een vlakdekkende opgraving. Het verdient de aanbeveling om bij het vervolgonderzoek op zone 3 (opgraving) eerst aan weerszijden van deze zone een smalle proefsleuf aan het leggen met als doel de precieze begrenzing van het kloosterterrein te bepalen. Aansluitend dient het deel van het kloosterterrein dat door de aanleg van de ringweg verstoord wordt over de volle breedte opgegraven te worden. De bovenstaande aanbevelingen betreffen adviezen en dienen getoetst en goedgekeurd te worden door de bevoegde overheid, in deze de gemeente Súdwest-Fryslân, door middel van een selectiebesluit. Het voorliggende onderzoek is met de grootst mogelijke zorg uitgevoerd. Indien onverhoopt toch archeologische waarden aanwezig blijken te zijn binnen de vrijgegeven gebieden, wijzen wij op de wettelijke meldingsplicht hiervan (ex artikel 53 Monumentenwet 1988) om het documenteren van toevalsvondsten te garanderen: “Degene die anders dan bij het doen van opgravingen een zaak vindt waarvan hij weet dan wel redelijkerwijs moet vermoeden dat het een monument is (in roerende of onroerende zin), meldt die zaak zo spoedig mogelijk bij onze minister”. Deze aangifte dient te gebeuren bij de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, in casu de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (vondstmelding via ARCHIS). De melding kan ook bij de gemeente Súdwest-Fryslân gedaan worden