Langs de Hogeweide. Archeologisch proefonderzoek van een laat- en postmiddeleeuws bewoningslint

Ten westen van Utrecht wordt sinds enkele jaren de Vinex-locatie Leidsche Rijn gerealiseerd. In 1993 is door RAAP in dit gebied een grootschalig archeologisch boor- en karteringsonderzoek uitgevoerd, waarbij ondermeer langs een deel van de Hogeweide een laatmiddeleeuws bewoningslint is aangetroffen. In 2002 moest een aantal tijdelijke voorzieningen worden gerealiseerd langs de Hogeweide. Aangezien er naar werd gestreeft om deze voorzieningen niet in een archeologisch belangrijk gebied terecht te laten komen, is een archeologisch proefonderzoek uitgevoerd op enkele percelen langs deze weg (LR22). Dit onderzoek - uitgevoerd door de Sectie Cultuurhistorie gemeente Utrecht – vond plaats op drie percelen grasland (afb. 1). Op één perceel heeft tot 1959 de boerderij De Hoogeweide gestaan, waarvan de ouderdom tot voor kort niet duidelijk was. Het belangrijkste doel van het proefonderzoek was om de omvang en de ouderdom van de bewoning op dit perceel vast te stellen. Mogelijk was de boerderij De Hoogeweide een opvolger van laatmiddeleeuwse bewoning. In dat geval zou de laatmiddeleeuwse bewoning langs de Hogeweide zich namelijk in noordelijke richting aanzienlijk verder uitstrekken dan op dat moment bekend was. Het tweede doel van het proefonderzoek was om vast te stellen of op het meest westelijke van de drie percelen sporen van een eerder (gedeeltelijk) opgegraven Merovingische nederzetting aanwezig waren. Tijdens LR22 zijn in totaal tien proefsleuven aangelegd. Op het zuidwestelijke perceel werd een smal, standgreppel-achtig spoor aangetroffen, dat grote gelijkenis vertoonde met sporen van de Merovingische nederzetting ten noorden ervan. Mogelijk was het spoor een restant van een vlechtwerkwand, die als perceelsgrens fungeerde. Op het middelste perceel werden slechts (waarschijnlijk zeventiende-eeuwse) greppels aangetroffen, die op veel percelen in Leidsche Rijn zijn waargenomen. Op het perceel direct langs de Hogeweide werden vele sporen aangetroffen, waarvan de oudste dateren uit de twaalfde eeuw. Het merendeel van deze twaalfde-eeuwse sporen bestond uit paalkuilen, op basis waarvan een deel van een boerderijplattegrond gereconstrueerd kan worden. Alhoewel er enkele dertiende-eeuwse scherven werden aangetroffen, zijn er geen sporen die met zekerheid in deze eeuw gedateerd kunnen worden. Kort na 1300 werd er op het perceel een stenen boerderij gebouwd. Kloostermoppen, plavuizen en geglazuurde daktegels getuigen van een boerderij met een meer dan gemiddelde luxe. Van de boerderij zelf werden geen sporen aangetroffen en waarschijnlijk werd deze dan ook kort na 1500 afgebroken en vervangen door een nieuwe boerderij, De Hoogeweide. De greppel die aan de zuidzijde het erf van de veertiende-eeuwse boerderij had begrensd, werd gedempt en vervangen door een nieuwe greppel, die enigszins zuidelijker lag. De zestiende-eeuwse boerderij De Hoogeweide had aanvankelijk minstens één bijgebouw, waarvan een deel van de kloostermopfundering werd aangetroffen. Rond 1650 werd de greppel aan de zuidzijde van het erf wederom gedempt en vervangen door een nieuwe greppel, die nog verder in zuidelijke richting was opgeschoven. Boven deze greppel werd een privaat gebouwd, die tot 1750 in gebruik zou blijven. De boerderij zou vervolgens tot in het voorjaar van 1959 min of meer onveranderd blijven bestaan. Wel werd een deel van de zuidelijke erfgreppel gedempt en werd mogelijk rond 1750 een nieuw privaat aangelegd, waarvan de glijgoot werd gevonden. Tijdens het uitwerken van het proefonderzoek bleek dat er een uitgebreide bouwhistorische opname van boerderij De Hoogeweide uit januari 1959 bestaat. Deze heeft vele nieuwe gegevens opgeleverd en bevestigde bovendien enkele vermoedens die tijdens het proefonderzoek waren ontstaan. Nu stond bij voorbeeld onomstotelijk vast dat het woongedeelte van De Hoogeweide volledig uit de vroege zestiende eeuw dateerde. Bovendien bevestigde de bouwhistorische opname het monumentale karakter van de boerderij. Daarnaast bleken er enkele foto’s van de De Hoogeweide van kort voor en tijdens de sloop te bestaan. Bij de uitwerking van het proefonderzoek is tevens gebruik gemaakt van oude kaarten. Op de oudste gedetailleerde kaart van het gebied - de kaart van C. Specht uit 1696 - staat op het onderzochte perceel reeds de boerderij De Hoogeweide afgebeeld. Deze is vervolgens terug te vinden op alle kaarten tot 1959. De kadasterkaart van 1832 toont tot in detail de boerderij, twee bijgebouwen en de diverse perceelsgreppels. Tijdens het proefonderzoek werd een deel van de greppels teruggevonden. De resultaten van het proefonderzoek LR22 vertonen grote overkomsten met die van een eerder proefonderzoek langs de Hogeweide (LR20). Tijdens dit onderzoek werd eveneens twaalfde-eeuwse bewoning en vroege en luxe steenbouw uit het begin van de veertiende eeuw aangetoond. Bij bestudering van de literatuur over de Hogeweide bleek dat het gebied ten zuidwesten van de Hogeweide vanaf waarschijnlijk de twaalfde eeuw in bezit was van drie Utrechtse kapittels. Het gehele bewoningslint langs de Hogeweide moet daarom gerekend worden tot kapittelbezit, wat de vroege verstening en luxe van de boerderijen zou kunnen verklaren. De kapittels beheerden hun landerijen vanuit een zogenaamde uithof, een luxe boerderij waar de kapittelleden in luxe konden verblijven en waar de pachters hun pacht kwamen afdragen. Op de kaart van Specht staan langs de Hogeweide drie boerderijen afgebeeld; mogelijk kunnen hierin uithoven van de drie kapittels worden herkend