Basisrapportage Archeologie 66

In juli 2007 is een groot gedeelte van het wegdek van de Marnixlaan in Utrecht vernieuwd. Per sectie werd het bestaande asfalt en eventuele onderliggende kleilagen verwijderd, waarna nieuw asfalt kon worden aangebracht. Ter hoogte van de rotonde op de Marnixlaan en Van Hoornekade stuitten de uitvoerders op een menselijk skelet. Deze vondst werd direct gemeld bij de politie, die vervolgens contact opnam met de archeologen van de gemeente Utrecht. Al eerder, in 2001, waren bij werkzaamheden op de rotonde skeletten gevonden, evenals de vermoedelijke resten van de kerk van het kartuizerklooster Nieuwlicht. Na onderzoek ter plaatse was al snel duidelijk dat ook nu weer sporen van het klooster waren aangetroffen. In overleg met het Ingenieursbureau Utrecht (IBU) en KWS werd besloten direct over te gaan tot een archeologisch noodonderzoek, dat uiteindelijk bijna vijf weken in beslag nam. Het kartuizerklooster Nova Lux of Nieuwlicht is één van de drie middeleeuwse kloosters ten noorden van de Utrechtse stad. Het werd in 1391 gesticht door Zweder van Abcoude, heer van Gaasbeek, Putten en Strijen. Het jaar daarop werd een geschikte locatie verworven en kon gestart worden met de bouw. Het klooster functioneerde bijna twee eeuwen, afgezien van een aantal episoden waarin het relatief kortdurend (gedeeltelijk) werd verlaten. In 1579 moest het complex worden opgegeven als gevolg van de verwikkelingen die de Tachtigjarige Oorlog met zich meebracht. Het werd op last van de stad Utrecht in of kort na 1580 gesloopt. De enige nog bestaande gebouwen van het complex zijn het poortgebouw en de 'boerderij'. De omtrekken van het kloosterterrein zijn tot het begin van de twintigste eeuw bewaard gebleven en staan nauwkeurig aangegeven op de kadastrale kaart van 1832. Kartuizerkloosters zijn gebouwd volgens een min of meer vast grondplan. Ieder complex bestaat in ieder geval uit een kerk en een grote pandhof met daaromheen de afzonderlijke cellen of kluizen. Deze kluizen zijn kleine huisjes waar de monniken in afzondering leven. Verder is er een kleine pandhof met daarom heen gebouwen, zoals het kapittelhuis en de refter, voor gezamenlijk gebruik aanwezig. Hoewel er sprake is van een min of meer vast stramien, wil dat niet zeggen dat de plattegronden van de kloosters altijd precies hetzelfde zijn en in die zin voorspelbaar. Dat bleek ook uit de opgraving van Nieuwlicht. De oudst bekende afbeelding van het Utrechtse kartuizerklooster dateert rond 1510 en is afkomstig van een triptiek die de stamboom van de stichtingen weergeeft. Deze toont echter geen realistisch beeld van de werkelijkheid. Twee vroeg-achttiende-eeuwse afbeeldingen, die gemaakt zouden zijn naar een onbekende afbeelding van rond 1600, ogen realistischer, maar het is de vraag of zij dat ook werkelijk zijn. Alle overige afbeeldingen dateren van ruime tijd na de sloop, toen wat resteerde overging in de hofstede ‘Chartroise’. De eerste melding van archeologische resten van het klooster dateert uit 1922, toen bij de aanleg van de Marnixlaan een vermeend riool en skeletresten werden aangetroffen. Pas in 2001 werden enkele archeologische waarnemingen gedaan, waarbij onder meer de kerk werd gelokaliseerd en uitbraaksporen van de vermoedelijke grote pandhof werden aangetroffen. Bij het archeologische onderzoek in de zomer van 2007 zijn niet alleen (resten van) 33 skeletten aangetroffen, maar ook overblijfselen van de grote pandhof, de kleine pandhof, een watergang, een groot bijgebouw en de kerk. Het onderzoek leverde in verhouding tot andere opgravingen bijzonder weinig vondstmateriaal op. Slechts een handvol scherven en een klein aantal metalen voorwerpen dateren uit de periode van bijna twee eeuwen dat het klooster in gebruik was. Ook het aantal bouwfragmenten is beperkt. Al blijkt een deel van de aangetroffen stukken toe te wijzen te zijn aan de gebouwen waaruit zij afkomstig zijn. Het fysisch-antropologische onderzoek heeft gegevens opgeleverd over een deel van een middeleeuwse populatie, bestaande uit volwassen mannen en vrouwen. Het is geen afspiegeling van de kloosterpopulatie, want het gaat zeer waarschijnlijk om leken die zowel van buiten als binnen het klooster afkomstig zijn geweest. Door het onderzoek naar het klooster Nieuwlicht zijn grote delen van het complex gedocumenteerd en kon een belangrijk deel van de plattegrond van het klooster in beeld worden gebracht. Hiermee draagt het onderzoek bij aan de invulling van een grote kennislacune, want hoewel er door heel Europa stichtingen van deze orde voorkomen, zijn gegevens over de complexplattegronden schaars. Daar komt bij dat het in de noordelijke Nederlanden om een relatief klein aantal stichtingen ging in een relatief late en korte periode, die echter wel grotendeels samenviel met de hoogtijdagen van de orde. Tot op heden is er in Nederland weinig archeologisch onderzoek verricht naar dit type klooster. Het enige vrijwel volledig opgegraven complex is de kartuis van Delft. Dit onderzoek dateert uit 1959. Daarnaast is het klooster van Roermond in recente jaren bouwhistorisch en archeologisch onderzocht. Dit is overigens het enige kartuizerklooster in Nederland dat grotendeels behouden is gebleven. Het heeft echter wel veel langer gefunctioneerd waardoor het door de eeuwen heen diverse aanpassingen en veranderingen heeft ondergaan. Van de overige kartuizerkloosters in de noordelijke Nederlanden zijn zeer weinig tot geen archeologische gegevens bekend