The poet and the map : Jan Kochanowski and 16th century cartography

Celem książki jest próba odpowiedzi na pytanie, jakie znaczenie dla Jana Kochanowskiego miała rewolucja kartograficzna, która dokonała się w Europie XVI wieku. Kochanowski (1530-1584) był najważniejszym poetą w polskiej literaturze renesansowej. Jego utwory stworzyły podwaliny polskiego języka poetyckiego. Były one punktem odniesienia dla wczesnonowożytnej i oświeceniowej literatury polskiej, białoruskiej, litewskiej, rosyjskiej, ukraińskiej i węgierskiej. W wielu utworach Kochanowskiego można znaleźć odniesienia geograficzne. Niektóre z nich mogły być stworzone pod wpływem map. Autor zakłada, że w poezjach Kochanowskiego da się wskazać elementy renesansowego dyskursu kartograficznego. Można też przypuszczać, że elementy te były przejmowane od poety (często bezwiednie) przez późniejszych polskich poetów. Stąd można by wyprowadzić wniosek, że przestrzenny język polskiej poezji kształtował się, a być może nadal pozostaje, również pod wpływem zwrotu kartograficznego z XV i XVI wieku. Do tej pory nikt nie podejmował się próby odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób polska literatura renesansowa poradziła sobie ze zmianą w sposobie określania przestrzeni – czyli z pojawieniem się mapy. Książka o Kochanowskim i kartografii jest z jednej strony uzupełnieniem luki w europejskich badaniach nad kartografią wczesnonowożytną, z drugiej propozycją nowego podejścia do polskiej literatury renesansowej i do twórczości Jana Kochanowskiego. W toku badań okazało się, że w chronologii twórczości tego poety można zauważyć odbicie przemian zachodzących w kartografii europejskiej między rokiem 1500 (publikacja mapy Wenecji Jacopa de’ Barbari) a 1595 (wydanie Atlasu Gerarda Mercatora). Z tego względu układ materiału zamieszczonego w książce odpowiada do pewnego stopnia kolejności powstawania lub wydawania tekstów Kochanowskiego. Układ ten nie jest linearny. Przemiany kulturowe, zarówno w odniesieniu do literatury, jak i do kartografii, nigdy nie zachodzą w prostym następstwie przyczynowo-skutkowym. Złożoność tych przemian została zaznaczona w poszczególnych częściach tej pracy. Książka zaczyna się od prologu. Zostały w nim przedstawione najważniejsze problemy kartografii i kartografii literackiej. W prologu zostały wprowadzone pojęcia, które będą się pojawiały w kolejnych rozdziałach (metageography/matacartography, cartographic impulse, God-eye view, zooming, a relation map-territory, cartoliteracy, cartographic rhetoric and others). Ponieważ na kilkunastu stronach trudno podsumować całość dorobku ostatnich trzydziestu lat w dziedzinie badań historyczno-kartograficznych, prolog ma kształt formy niekonkluzywnej, jaką jest dialog. We Wstępie został przedstawiony stan badań i założenia metodologiczne. Autor omawia dotychczasowe nieliczne prace, w których omówiona jest problematyka przestrzenna u Kochanowskiego (by T. Ulewicz, T. Michałowska, R. Krzywy). Jeśli chodzi o metodologię, autor wskazuje kilka źródeł. W pierwszej kolejności są to badania z zakresu geokrytyki. Po drugie, ważną inspiracją jest dla autora była kartografia krytyczna oraz The History of Cartography Project by J.B. Harley and D. Woodward. Na trzecim miejscu znajdują się prace badaczy zajmujących się związkami literatury i kartografii w epoce renesansu. Po czwarte wreszcie trzeba wymienić tradycyjne dociekania z zakresu historii literatury, filologii i retoryki. Szczególne znaczenie mają badania nad renesansową teorią imitacji. Autor próbuje pokazać, w jaki sposób zabiegi właściwe dla retoryki i poetyki (ekfraza, paralelizm, wyliczenie, gradacja i inne) pomagają w stworzeniu literackiej imitacji mapy. Rozdział pierwszy pracy – Koordynaty – jest analizą dwóch utworów. Są to fraszka II 37 Do Snu i Phaenomena. W rozdziale tym autor pokazuje, że Kochanowski, pisząc o budowie wszechświata, odwoływał się nie tylko do pewnych koncepcji filozoficznych (pitagorejczycy, neoplatonizm), ale też do fizycznych modeli: astrolabium sferycznego, globusa niebieskiego i mapy nieba, a więc do szesnastowiecznego instrumentarium naukowego. Kochanowski korzystał ponadto z dwóch średniowiecznych sposobów przedstawiania Ziemi: mapy O-T oraz mappa mundi. W Koordynatach pokazane jest, jak poeta i kartograf wchodzą rolę „Boga-twórcy”, konstruującego świat lub mogącego spoglądać na swoje stworzenie z góry lub „spoza” świata. Kontekstem jest sztuka włoska przełomu XV i XVI wieku: perspektywiczno-geometryczna sztuka intarsji i malarstwo ścienne. W rozdziale drugim – Południe – analizowana jest elegia II 1 (Osm.) z 1559 roku. Utwór ten jest pochwałą (laudatio) Włoch. Kochanowski wzorował się przede wszystkim na fragmencie Farsaliów Lukana. Analizując układ rzek w poemacie starożytnego poety i w wierszu Kochanowskiego (ten sposób tworzenia literackiej mapy został nazwany a fluvial chorography) autor dochodzi do wniosku, że Kochanowski uporządkował przestrzeń według map regionalnych Włoch tworzonych w latach 40. i 50. XVI wieku. Rozdział trzeci – Europa – rozwija wątki pojawiające się w rozdziale wcześniejszym. Jest w nim analizowana pieśń 24 Ksiąg wtórych, pochodząca przypuszczalnie z połowy lat 70. XVI wieku. Wiersz ten jest parafrazą pieśni II 20 Horacego. Kochanowski mapuje w swoim utworze kontynent europejski. W rozdziale tym autor wyjaśnia, czym różniło się mapowanie Polaka od mapowania Rzymianina i że metakartografia obu poetów była zupełnie różna. Jednocześnie pokazany został europocentryzm Kochanowskiego. W rozdziale czwartym – Północ – autor zestawia z sobą dwa poematy epickie Kochanowskiego: Pamiątka Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie i Jezda do Moskwy. Pierwszy powstał na początku polskojęzycznej twórczości poety (1564), drugi jest jednym z jego ostatnich tekstów (1583). Analiza tych poematów pozwala zaobserwować rosnące zainteresowanie Kochanowskiego kartografią i północną przestrzenią geograficzną. W rozdziale tym autor pokazuje też, w jaki sposób utwory Kochanowskiego mogą być powiązane z mapami Olausa Magnusa (Carta marina, 1539) oraz Gerarda Mercatora (Russiae pars amplificata, 1595). Autor wyjaśnia, dlaczego polski poeta nie był zainteresowany wielkimi odkryciami geograficznymi. Dla Kochanowskiego o wiele istotniejsza niż Ameryka lub Indie była bliska Inność (Otherness). Jest nią nieznana autorom starożytnym Północ: tereny szesnastowiecznej Polski, Litwy, Szwecji, Finlandii, Rosji i innych krajów. Autor pokazuje, że septentrionalna twórczość Kochanowskiego jest eksploracją siebie jako Innego. Rozdział ostatni, piąty, zatytułowany Wojna i propaganda, został poświęcony łacińskiej Odzie o zdobyciu Połocka (1580). Rozdział składa się z dwóch komplementarnych części. Pierwsza mówi o Atlasie Księstwa Połockiego Stanisława Pachołowieckiego wydanym w Rzymie w tym samym roku co Oda o zdobyciu Połocka. Okoliczności powstania Atlasu Księstwa Połockiego i treści na nim wyrażone pozwalają lepiej zrozumieć odę Kochanowskiego i jego późną twórczość. W części drugiej rozdziału autor analizuje Odę o zdobyciu Połocka. Jest ona, podobnie jak Jezda do Moskwy, ściśle powiązana z wojną Rzeczypospolitej z Moskwą i z działalnością polskiej kancelarii koronnej kierowanej przez kanclerza Jana Zamoyskiego. Utwór ten stanowił część dużej, zaplanowanej kampanii propagandowej z lat 1579-1580. Autor porównuje Odę ze źródłami ikonograficznymi i kartograficznymi z 1579 i 1580 roku pokazującymi zdobycie miasta, a także z mapami przedstawiającymi oblężenia w XVI wieku. Książka kończy się podsumowaniem i epilogiem, będącym dopełnieniem rozważań prowadzonych w prologu.Summary The Poet and the Map: Jan Kochanowski and 16th-Century Cartography The book is an attempt to answer a question that concerns the significance of the cartographic revolution, which took place in Europe in the 16th century, to the most prominent poet of Polish Renaissance literature Jan Kochanowski (1530-1584). His works laid the foundations of Polish poetic language. They were a point of reference for Polish, Belarusian, Lithuanian, Russian, Ukrainian and Hungarian literature of the early modern era and the Enlightenment. Geographical references can be found in many works by Kochanowski. Some of them could have been created under the influence of maps. The author assumes that elements of Renaissance cartographic discourse can be pointed out in Kochanowski’s poetry. It can be also supposed that these elements were adopted (often unintentionally) from Kochanowski by later Polish poets. Therefore it could be inferred that spatial language used in Polish poetry was shaped, and probably still remains, under the influence of the cartographic revolution of the 15th and 16th centuries. So far no attempts have been made to answer the question as to how Polish Renaissance literature dealt with this change in the way in which space is defined, i.e. with the appearance of maps. On the one hand, this book about Kochanowski and maps fills a gap in European research into early modern cartography, while on the other hand it offers a new approach to Polish Renaissance literature and the poetry of Jan Kochanowski. During research for this book it turned out that the transformation that European cartography underwent between the years 1500 (the year of the publication of Jacopo de’ Barbari’s map of Venice) and 1595 (when Gerardus Mercator’s Atlas appeared) is reflected in the chronology of Kochanowski’s works. Therefore the way in which the material in this book is arranged corresponds in some measure to the order in which Kochanowski’s texts were written or published. This order is not linear. Cultural transformations, in both literature and cartography, never follow a simple cause-effect sequence. The complexity of these transformations is mentioned in specific parts of the book. The book begins with a prologue which gives an overview of the most important issues in cartography and literary cartography. The prologue introduces the concepts which will appear in the subsequent chapters of the book metageography/metacartography, cartographic impulse, God’s eye view, zooming in, the relationship between map and territory, cartoliteracy, cartographic rhetoric, amongst other things). Since it is difficult to summarise the research conducted over the last thirty years in the space of just a few pages, the prologue is in the inconclusive form of a dialogue. The Introduction outlines the current state of research as well as methodological assumptions. The author discusses the few studies, published so far, that address questions of space in Kochanowski ( T. Ulewicz, T. Michałowska, R. Krzywy). As regards methodology, he mentions several sources. These are first and foremost studies in the field of geocriticism. Secondly, the author draws valuable inspiration from critical cartography and The History of Cartography Project by J.B. Harley and D. Woodward. Thirdly, there are works by researchers who deal with the relationship between literature and cartography in the Renaissance. Finally, traditional research into the history of literature, philology and rhetoric should be mentioned. Of particular significance are studies concerning the Renaissance theory of imitation. The author attempts to demonstrate how the devices of rhetoric and poetics (ekphrasis, parallelism, enumeration, gradation, amongst other things) help to create a literary imitation of a map. Chapter 1 of the book, entitled Coordinates, provides an analysis of two works of poetry, namely Trifle II 37 Do snu (To Sleep) and the Phaenomena. In this chapter the author shows that Kochanowski, writing about the construction of the universe, made reference not only to certain philosophical ideas (the Pythagoreans, Neoplatonism) but also to physical objects, for example the armillary sphere, the celestial globe, and the celestial planisphere, i.e. 16th-century scientific tools. Furthermore, Kochanowski used two mediaeval methods of representing the Earth, namely the O-T map and the mappa mundi. In Coordinates it is shown how the poet and the cartographer assume the role of God the Creator, who constructs the world and is able to look at His creatures from above or “from beyond” the world. The context is Italian art of the turn of the 15th and 16th centuries – a perspectivist-geometric art of intarsia and frescoes. In Chapter 2, entitled The South, Elegy II 1 (Osm.) of 1559 is subjected to analysis. This poem is a panegyric (laudatio) to Italy. Here Kochanowski followed primarily the example of Lucan’s Pharsalia. Analysing the course of rivers in Lucan’s poem and that of Kochanowski (this method of creating a literary map has been termed ‘fluvial chorography’) the author concludes that Kochanowski arranged his space in accordance with the regional maps of Italy produced in the 1540s and 1550s. Chapter 3, Europe, elaborates on the topics introduced in the previous chapter. Here Song 24 from the Second Book of Songs, probably dating from the mid-1570s, is analysed. This poem is a paraphrase of Horace’s Ode 2. 20. In his poem Kochanowski maps the continent of Europe. In this chapter the author explains the difference between the mapping of the Pole and that of the Roman and makes clear that the metacartography of both poets was completely different. At the same time Kochanowski’s eurocentrism is demonstrated. In Chapter 4, The North, the author compares and contrasts Kochanowski’s two epic poems, Pamiątka Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie and Jezda do Moskwy. The former is one of the first literary works he wrote in Polish (1564), while the latter is one of his last texts (1583). The analysis of these texts reveals Kochanowski’s increasing interest in cartography and the northern geographic space. In this chapter the author also shows how the works of Kochanowski may be linked to the maps of Olaus Magnus (Carta marina, 1539) and Gerardus Mercator (Russiae pars amplificata, 1595). The author explains why Kochanowski was not interested in great geographical discoveries. For Kochanowski close Otherness was much more important. This is the North, unknown to ancient authors, the territories of 16th-century Poland, Lithuania, Sweden, Finland, Russia, and other countries. The author shows that the septentrional works of Kochanowski are an exploration of himself as the Other. Chapter 5, the last one, entitled War and Propaganda, is devoted to the Latin Oda o zdobyciu Połocka [Ode on the Capture of Polotsk] (1580). This chapter consists of two complementary parts. The first one considers the Atlas Księstwa Połockiego [Atlas of the Principality of Polotsk] of Stanisław Pachołowiecki, published in Rome in the same year as Oda o zdobyciu Połocka. The circumstances in which the Atlas was produced as well as its content allow a better understanding of both Kochanowski’s ode and his late works. In the second part of this chapter the author analyses the Oda o zdobyciu Połocka. It is, just like Jezda do Moskwy, closely linked to the war between the Polish-Lithuanian Commonwealth and Muscovy and the work of the Polish royal chancellery under Chancellor Jan Zamoyski. This poem was part of a large, planned propaganda campaign launched in the years 1579-1580. The author compares the ode with iconographic and cartographic sources of 1579 and 1580, which depict the capture of the town, as well as with maps that illustrate 16th-century sieges. The book ends with a Summary and Epilogue, which complement the ideas discussed in the Prologue