Романизација становништва источног дела римске провинције Далмације

It is considered that the territory of the eastern part of the Roman province of Dalmatia was inhabited by the population of the same ethnic and cultural identity. The process of romanization of population in the eastern part of Roman province of Dalmatia can be research through epigraphic material from gravestone and votive monuments, and morphological characteristics of gravestones.Prvi znaci vojno-političke i ekonomske faze romanizacije na istočnom delu rimske provincije Dalmacije mogu se uočiti od sredine I do sredine II veka. Posle toga, u epigrafskom kao i drugom arheološkom materijalu, vidljiv je veći stepen romanizacije, ne samo vojno-političkog i ekonomskog tipa, već šire, uključujući socijalne faktore stanovništva kroz rimske standarde života i kulture. Prvi podaci o domorodačkom stanovništvu u procesu romanizacije odnose se na dva epigrafska nalaza iz period prve polovine i sredine II veka, sa područja Skelana i Pljevalja. Oba nalaza, iako nisu hronološki identična upućuju na to da je domorodačko stanovništvo na ovim područjima bilo uključeno od perioda Hadrijana u rimske standarde dobijanjem prava građanstva, i da je plemenska aristokratija predstavljala u tom smislu prvu kariku u sprovođenju socijalno – političke romanizacije kroz oblike nemunicipalnih i municipalnih funkcija. Mehanizam socijalno-političke romanizacije odvijao se postepeno, sprovođenjem urbanizacije kao potpune novine rimskog standarda života i raspadanjem starih rodovsko-plemenskih organizacija, za koje se još uvek ne zna u kom hronološkom rasponu ili kojom brzinom su slabile i nestajale. Na određenim područjima, odnosno mikroregijama određenih oblasti, ovi procesi su se odvijali sukcesivno. Analiza epigrafskog materijala pokazuje da se mogu pratiti dve grupe stanovništva. Jednu grupu, koja se može pratiti preko onomastičkih formula uglavnom dvočlanih, a retko tročlanih ili četvoročlanih, sa gentilicijem Aelius, čini domorodačko stanovništvo, dok drugu grupu sačinjava doseljeno stanovništvo koje je već bilo romanizovano na svojim matičnim područjima. Druga grupa stanovništva je uočljiva na području Pljevalja, kao doseljeno stanovništvo, najčešće ili najverovatnije uz Risna i Agruvium-a, koja se prema imenskoj nomenklaturi može okarakterisati kao mešovita grupa italskog, grčkog i ilirskog stanovništva. Analiza krvnog srodstva pokazuje da je doseljavanje ove grupe bilo organizovano ili vršeno u okviru porodica, od kojih su neke kao porodice Paconii i Cipii, bile u krvnom srodstvu, a druge, kao Gavienii i Statii, nastale prethodnim mešanjem putem bračnih veza domorodačkog i grčkog stanovništva primorskih oblasti provincije Dalmacije. Na području Rogatice može se uočiti da doseljenom stanovništvu pripada porodica Clemens, koja se od ranije pominje u Asseri-i. Što se tiče doseljenika sa područja Pljevalja, može se prema hronološkoj determinaciji sahranjivanja prvih članova ove grupe stanovništva u period druge četvrtine i sredine II veka pretpostaviti njihovo doseljavanje na teritoriju istočnog dela provincije Dalmacije najverovatnije u vreme Trajana. Takodje jedino na ovom području nalazimo i zadržavanje tj. ostatke starijih rodovskih oznaka na mestu gentilnih imena, kao što su Carvanius, Cambria, Cameria, Arguriana, Agregianus. U epigrafskom materijalu, pored već pominjanog stanovništva grčkog i italskog porekla, pominju se imena iz repertoara koji je Katičić označio kao grupu identičnu sa srednjedalmacijskim područjem. To su imena: Aplini, Andetia, Bazo, Besus, Carvus Calvus, Dasius, Dussona, Germano, Lautus, Lavius, Panto, Vendo Pinentia, Plator, Plares, Stataria, Statius, Scavenianus, Tata Turo, Turus, Testo, Tritano... Najčešće se ova imena javljaju na području Pljevalja i Prijepolja, ali su u manjoj meri uočljiva i na ostalim područjima istočnog dela provincije Dalmacije. Kao jedna od karakteristika sporog procesa romanizacije u okviru određenih društvenih slojeva ili grupa uočava se dugo zadržavanje konzervatizma. Ovo se ogleda u epigrafskom materijalu, gde se u onomastičkom materijalu mogu pratiti ostaci matrijarhata preko velikog broja ženskih imena u jednočlanim onomastičkim formulama, ili preko ženskih imena na mestu gde bi se inače nalazio patronimik. Reljefne predstave na nadgrobnim spomenicima, kao i nalazi nakita iz grobova iz okoline Požege i Rogatice, pokazuju da se sve do kraja III i početka IV v. zadržao tradicionalni način odevanja i ukrašavanje, naročito u ženskoj nošnji. Izvesni elementi ženske nošnje (marama sa puštenim krajevima) identični su onima iz središnjeg dela provincije Dalmacije, naročito okoline današnjeg Glamoča i Konjica. Ova činjenica, kao i pojava imena identična sa srednjedalmacijskim imeničkim područjem, ipak još uvek ne daje mogućnost da se da odgovor na pitanje da li se radi o doseljenom stanovništvu iz perioda vladavine Rimljana, ili o etnički srodnom ili identičnom stanovništvu naseljenom na ovim područjima još u predrimskom periodu?