Van meststof tot afval, van het platteland naar de rivier: een geschiedenis van Brussel en zijn excrementen

In de loop van de tweede helft van de 19e eeuw werd de Zenne de afvoerweg bij uitstek van het Brusselse afvalwater. Hoewel de excrementen in het begin van die eeuw gerecycled en als meststoffen verkocht werden aan het platteland, had de geleidelijke overschakeling op de praktijk om alles in de riolen te lozen, als rechtstreeks gevolg dat de rivier almaar vervuilder geraakte. Het artikel gaat over die overschakeling en onderzoekt waarom de excrementen niet meer gerecycled werden, alsook de bijzondere omstandigheden waarin de Zenne de nieuwe afvoerweg van een deel van de uitwerpselen van de Brusselse inwoners werd. De studie analyseert de besprekingen en plannen over de behandeling van de fecale stoffen en strekt ertoe meer inzicht te verschaffen in de veranderingen die zich in de loop van de 19e eeuw voltrokken in de relaties tussen Brussel en zijn omgeving. De studie neemt de grote saneringswerken in Brussel onder de loep met bijzondere aandacht voor een onbekend aspect: het project voor de bevloeiing met afvalwater. Het artikel focust aldus op de rol van de geplande of aangelegde technische infrastructuren bij de uitvoering van de stadsprojecten en op de manier waarop de impact van Brussel op zijn leefomgeving ingrijpend werd gewijzigd.Au cours de la deuxième moitié du 19e siècle, la Senne est devenue l’exutoire privilégié des eaux usées de Bruxelles. Alors qu’au début de ce siècle, les excréments étaient récupérés et vendus aux campagnes comme engrais, l’adoption progressive du tout-à-l’égout eut pour effet direct d’accroitre la pollution de la rivière. Cette recherche se penche sur cette transition. Elle questionne les raisons de l’abandon du recyclage des excréments et les conditions particulières dans lesquels la Senne devint le nouveau réceptacle d’une partie des excrétas bruxellois. En étudiant les discussions et les projets auxquels la prise en charge des matières fécales donna lieu, cette étude vise à mieux comprendre les transformations qui se sont opérées au cours du 19e siècle dans le rapport qu’entretenaient Bruxelles et son environnement. Elle explore les grands travaux d’assainissement de Bruxelles en privilégiant l’un de leurs pans méconnus : le projet d’épandage des eaux usées. Cet article met ainsi en évidence le rôle des infrastructures techniques projetées ou construites dans l’accomplissement des projets urbains et la manière dont l’impact de Bruxelles sur son milieu s’est durablement modifié.During the second half of the 19th century, the River Senne became the preferred outlet for wastewater in Brussels. While at the beginning of the century, faecal matter was collected and sold to farmers as fertiliser, the gradual adoption of mains drainage had the direct effect of causing a lasting increase in pollution levels in the river. This research focuses on this transition. It questions the reasons why excrement recycling was abandoned and how the Senne became the new recipient for some of the wastewater in the capital.Through the analysis of the discussions and projects in connection with the management of faecal matter, this study is aimed at better understanding the transformations in the relationship between Brussels and its environment which took place during the 19th century. It explores the major sanitation works in Brussels by focusing on a little known aspect, i.e. the project for broad irrigation with wastewater.This article therefore highlights the role of planned or built technical infrastructures in the realisation of urban projects and the way in which the impact of Brussels on its environment was modified on a long-term basis