Témoignages écrits à propos des populations grecques d’Asie Mineure et de Constantinople : une lecture double

Au début du xxie siècle, la société grecque montre de l’intérêt pour les populations grecques qui vivaient en Asie Mineure jusqu’en 1922 et à Istanbul jusqu’en 1964. De cet intérêt témoignent des éditions‑souvenirs, des émissions et des publications dans les médias de masse, des commémorations comme des études historiques. Elles constituent des formes de survie et d’alimentation de la mémoire collective et scellent des représentations dominantes pour leur histoire sociale et culturelle. Le monde de l’imprimé, en particulier, dispose d’une large variété de textes – essais, romans, textes autobiographiques, témoignages –, qui touchent à l’histoire de ces populations et se rapportent principalement à la Catastrophe d’Asie Mineure, aux persécutions des Grecs d’Istanbul et à l’installation des réfugiés en Grèce.En utilisant, à titre d’exemples, des témoignages précis, ce texte cherche à montrer leur signification à plusieurs niveaux. Outre le fait qu’ils se situent aux frontières entre la littérature et l’histoire, ces témoignages se trouvent souvent aux limites entre l’histoire officielle et non officielle, entre l’histoire des grands événements et celle de la vie quotidienne. Ils ont pour base le vécu, qu’il soit personnel ou transmis à l’écrivain par les récits d’autres personnes. Aussi s’offrent‑ils comme des sources qui peuvent montrer différents aspects de la coexistence des populations grecques avec d’autres groupes humains. Néanmoins, les témoignages écrits constituent des formes de mémoire collective et comprennent tous les processus sociaux complexes qui ont contribué à la formation, la reproduction et la mise en avant de cette mémoire. C’est pourquoi leur emploi comme sources ne peut être séparé de la compréhension de ces processus.Notre lecture personnelle tentera d’approcher ces témoignages selon deux points de vue. D’abord, en les considérant comme une forme de mémoire collective, on s’efforcera de se concentrer sur trois questions : la relation entre mémoire personnelle et collective, la relation entre mémoire écrite et orale, les fonctions sociales que remplissent leur écriture et publication. Ensuite, en les considérant comme une source possible de renseignements sur ces populations, on montrera le contenu thématique de cette mémoire, en mettant l’accent sur la coexistence avec les autres groupes. Cette double lecture conduira à se poser des questions sur la mise en valeur future de ces témoignages par les chercheurs.On the beginning of the 21st century, Greek society continues to show high interest about Greek populations installed in Minor Asia until 1922 and in Constantinople until 1964. Testimonies of this interest are commemorative editions, TV programs, and articles in the mass media, commemorative feasts, as well as scientific studies. These are forms of collective memory’s survival and alimentation, which reflect dominant representations about social and cultural history of these populations.Using as an example some recently published written testimonies, this text aims at showing their multiple significance. Testimonies lay not only on the borders between literature and history, but also between official and unofficial history, between history of big events and history of daily life. Moreover, they are founded on experience, personal or transmitted to the author through narrations of other persons. Thus, they are suitable to be used as helpful sources concerning various aspects of these Greek populations’ life. At the same time, as forms of collective memory, they include all the complex social processes having influenced this memory’s formulation, reproduction, and projection. This is the reason why their use as sources cannot be disconnected from the comprehension of those processes.Our way of reading them attempts to approach these testimonies from two points of view. On the beginning we are reading them as a form of collective memory and focusing on some matters, like the relation between individual and collective memory the relationship between written and oral memory and the social functions accomplished by their writing and their publication. Then we are reading them as potential sources of information concerning those Greek populations and focusing, indicatively, on some themes of this memory. This double way of reading leads to the formulation of questions concerning the future use of these testimonies by researchers.Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα η ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να δείχνει ενδιαφέρον για τους ελληνικούς πληθυσμούς που ήταν εγκατεστημένοι στην Μικρά Ασία μέχρι το 1922 και στην Κωνσταντινούπολη μέχρι το 1964. Το ενδιαφέρον αυτό μαρτυρούν αναμνηστικές εκδόσεις, εκπομπές και δημοσιεύματα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, επετειακές εκδηλώσεις, αλλά και ιστορικές μελέτες. Αποτελούν μορφές επιβίωσης και τροφοδότησης της συλλογικής μνήμης και αποτυπώνουν κυρίαρχες αναπαραστάσεις για την κοινωνική και πολιτισμική ιστορία τους. Ειδικότερα ο εκδοτικός χώρος έχει να επιδείξει ποικιλία κειμένων που άπτονται της ιστορίας αυτών των πληθυσμών και αναφέρονται κυρίως στην Μικρασιατική καταστροφή, τους διωγμούς των Ελλήνων της Πόλης και την εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα. Πρόκειται για δοκίμια, μυθιστορήματα, αυτοβιογραφικά κείμενα, μαρτυρίες, κ.λπ.Χρησιμοποιώντας ενδεικτικά συγκεκριμένες μαρτυρίες, το κείμενο επιδιώκει να αναδείξει την σημασία των μαρτυριών σε πολλαπλά επίπεδα. Εκτός του ότι βρίσκονται στα όρια μεταξύ λογοτεχνίας και ιστορίας, οι μαρτυρίες κινούνται συχνά στα όρια μεταξύ επίσημης και ανεπίσημης ιστορίας, μεταξύ ιστορίας των μεγάλων γεγονότων και ιστορίας της καθημερινής ζωής. Έχουν ως βάση το βίωμα, προσωπικό ή μεταβιβασμένο στο συγγραφέα μέσω αφηγήσεων άλλων προσώπων. Γι αυτό προσφέρονται ως πηγές που μπορούν να αναδείξουν ποικίλες όψεις της συμβίωσης των ελληνικών αυτών πληθυσμών με άλλες ανθρώπινες ομάδες. Όμως οι γραπτές μαρτυρίες αποτελούν μορφές συλλογικής μνήμης και ως τέτοιες εμπεριέχουν όλες τις πολύπλοκες κοινωνικές διαδικασίες που έχουν συντελέσει στη διαμόρφωση, αναπαραγωγή και προβολή αυτής της μνήμης. Για το λόγο αυτό η χρήση τους ως πηγών δεν μπορεί να αποκοπεί από την κατανόηση αυτών των διαδικασιών.Η δική μας ανάγνωση θα επιχειρήσει να προσεγγίσει αυτές τις μαρτυρίες από δύο οπτικές γωνίες. Καταρχήν, αντιμετωπίζοντας τες ως μορφή συλλογικής μνήμης, θα προσπαθήσει να επικεντρωθεί σε τρία ζητήματα: την σχέση ατομικής και συλλογικής μνήμης, την σχέση γραπτής και προφορικής μνήμης, καθώς και τις κοινωνικές λειτουργίες που επιτελούν η συγγραφή και η δημοσίευσή τους. Στη συνέχεια, αντιμετωπίζοντάς τες ως δυνητική πηγή πληροφοριών για τους ελληνικούς αυτούς πληθυσμούς θα επιχειρήσει να αναδείξει το θεματικό περιεχόμενο αυτής της μνήμης, με έμφαση στην συμβίωσή τους με άλλες ομάδες. Η διπλή αυτή ανάγνωση θα καταλήξει στην διατύπωση ερωτημάτων που σχετίζονται με την μελλοντική αξιοποίηση των μαρτυριών αυτών από ερευνητές