Fıkhî açıdan insan kavramı: Bezm-i Elestten Kabre İnsanın mükellef oluşunun serüveni

Zahirde insanın mahiyetinden ziyade muhatap olduğu şer’î amelî hükümler ile ilgilenen fıkıh ilmi, aslında insanın kendi iç dünyasını anlama sürecedir. Zira fıkhî bir hükme ulaşmada kritik noktayı oluşturan “mükellefiyet kavramı” ancak insanın mahiyetini anlamak ile mümkün olur. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v)’den itibaren bilfiil Müslümanca var olmanın yolunu göstermeyi hedefleyen fıkıh ilmi, öncelikle insanı ve insanın mükellef oluş serüvenini incelemek ile mesuldür. Bu nedenle fıkhın her şeyden önce insanı anlamak ve derinlemesine kavramak ile meşgul olduğunu söylemek yanlış bir çıkarım olmayacaktır. Fukahaya göre insanı anlamaya çalışmanın ilk adımı, insanın bezm-i elestte verdiği sözden hareketle mükellefiyeti kabul etmesiyle başlamalıdır. Bu nedenle fıkhî açıdan insanı anlamayı konu edinen bu bölümde öncelikli olarak insanın mükellef oluşunun serüveni, ehliyet bahislerinden hareketle incelenecektir. Özellikle vücûb ehliyeti şeklinde nitelendirilen ve insanın salt insan olmasından hareketle kazandığı mezkûr niteliği fukahanın nasıl anladığı ve nasıl anlamlandırdığı üzerinde durularak insanın mahiyetine dair fıkhî bir çerçeve çizilmeye çalışılacaktır. Daha sonra ise fıkıh kitaplarında yer alan ve insan algısını en güzel şekilde gösteren insanın keramet vasfının, ahsen-i takvîm üzere yaratılmasının ve dünyada halife olarak seçilmesinin fıkhî yansımaları tahlil edilecek ve insanın mahiyetine dair önemli terimlerden nefis, ruh ve akıl kavramlarına kısaca değinilecektir. Mezkûr konular her ne kadar fıkhın nirengi noktasını oluştursa da küllî bir teori olarak zikredilmekten ziyade fürû ve usûl eserleri içerisinde çeşitli başlıklar altında yer alır. Bu nedenle insan kavramının fıkıh dünyasındaki iz düşümünü ortaya koymak, çeşitli zorlukları içerir. Bu zorlukların üstesinden gelmek üzere öncelikle insanın mahiyeti ile alakalı olan kritik kavramlar literatür içerisinde derinlemesine incelenecek daha sonra ise bu kavramların fıkıh dünyasındaki yansımalarına yer verilecektir