Kształtowanie się systemu językowego w zakresie kategorii przypadka rzeczowników u dzieci 5- i 6-letnich

Praca mieści się w nurcie badań nad rozwojem kompetencji językowej dziecka, w zakresie badań logopedii rozumianej jako nauka teoretyczna i praktyczna, łącząca obszary wiedzy przede wszystkim z zakresu językoznawstwa, medycyny, psychologii i pedagogiki. Podjęto się w niej zadania przedstawienia poziomu kompetencji dzieci 5- i 6-letnich (będących w okresie tzw. swoistej mowy dziecięcej) w zakresie kategorii przypadka rzeczowników w liczbie pojedynczej i mnogiej. Uzyskane wyniki badań odniesiono do wyników badań dzieci 7-letnich, które stanowiły grupę kontrolną. Miernikiem służącym realizacji wymienionego celu był oparty na teście eksperyment przeprowadzony w dwóch toruńskich przedszkolach. Dla dzieci, które wzięły w nim udział, językiem ojczystym był język polski. Analiza zebranego materiału pozwoliła na wyciągnięcie wniosków dotyczących: stopnia przyswojenia kategorii przypadka jako elementu systemu fleksyjnego polszczyzny, wskazania trudności w posługiwaniu się badaną kategorią; roli analogii (rozumianej jako świadomość podobieństw przy świadomości istniejących różnic) w kształtowaniu się systemu językowego w zakresie analizowanej kategorii morfologicznej. Zagadnienia teoretyczno-metodologiczne oraz część analityczna pracy zostały poprzedzone przedstawieniem stanu badań nad językiem dziecka, z uwzględnieniem badań nad rozwojem kompetencji gramatycznej dziecka. Cel pracy mieści się zasadniczo w zakresie językoznawczych badań nad osobniczym rozwojem języka i służy realizacji kilku celów szczegółowych: określeniu kompetencji językowej dziecka, decydującej o rozumieniu i produkcji mowy, w zakresie kategorii przypadka rzeczownika; ukazaniu, jaką rolę w nabywaniu kategorii przypadka przez dziecko odgrywa analogia (rozumiana jako świadomość podobieństwa przy świadomości istniejących różnic), która pozwala stwierdzić, w jakim stopniu zasady konwencjonalności i kontrastu znajdują odzwierciedlenie w przyswajaniu przez dzieci 5- i 6-letnie kategorii przypadka; ustaleniu, czy przeprowadzone badania rzucają nowe światło na strukturę systemu językowego i hierarchię jego elementów, zwłaszcza w kontekście dziecięcej hierarchizacji składników języka: od najłatwiejszych do najtrudniejszych. Należy podkreślić aspekt praktyczny podjętych badań. Pozwalają one nie tylko obserwować rozwój językowy dzieci, ale także ewentualne zmiany w jego przebiegu, co daje możliwość wykrycia czynników za nie odpowiedzialnych. Jest to niezwykle istotne z punktu widzenia wyznaczania normy rozwojowej, stanowiącej punkt odniesienia w ocenie zaburzeń mowy. W pracy wykorzystano metodologię badań wypracowaną na gruncie strukturalizmu oraz komunikatywizmu. W dotarciu do systemowej kompetencji gramatycznej w pracy została wykorzystana testowa metoda eksperymentalna. Jest to jedna z dwóch metod stosowanych w badaniu sprawności gramatycznej u dzieci w rozwoju języka i mowy, wykorzystywana także w diagnostyce logopedycznej. Drugą metodą jest badanie swobodnych wypowiedzi dzieci w aspekcie gramatycznym. Podstawę gromadzenia materiału do podjętych w niniejszej pracy badań nad kompetencją gramatyczną dzieci w zakresie kategorii przypadka rzeczownika stanowił test przygotowany przez autorki monografii. W gromadzeniu materiału pominięto wołacz jako przypadek, który różni się od pozostałych pod względem formalnym i semantycznym. W teście uwzględniono 62 leksemy rzeczownikowe języka polskiego, w tym 49 z nich to leksemy naturalne, występujące w zasobie leksykalnym polszczyzny, a 13 to pseudowyrazy (leksemy sztuczne) utworzone przez badaczy. Materiał leksykalny został tak dobrany, by reprezentowane były wszystkie podstawowe grupy, typy i klasy deklinacyjne leksemów rzeczownikowych. Dotyczy to zarówno słownictwa naturalnego, jak i sztucznego. Starano się dobierać leksemy o tematach zróżnicowanych pod względem długości, w celu zaobserwowania, w jaki sposób rysują się zależności między stopniem komplikacji struktury leksemu a jego odmianą. W grupie testowanych rzeczowników wystąpiły ponadto leksemy naturalne odmieniające się w sposób niezupełnie regularny i takie, które mają skomplikowany paradygmat z uwagi na pojawianie się w nim form wyjątkowych. Zebrany materiał obejmuje w sumie 37 510 form wyrazowych liczby pojedynczej i mnogiej rzeczowników, w tym 29 645 z nich to formy rzeczowników naturalnych deklinacji męskiej, żeńskiej i nijakiej. Analiza materiału przeprowadzona w części II pracy potwierdziła, że strukturalna i funkcjonalna złożoność kategorii przypadka w polszczyźnie decyduje o sposobie jej przyswajania, który ma charakter etapowy i długotrwały. Wszystkie opozycje, jakie w języku polskim ujawniają się we fleksji rzeczowników trzech deklinacji, budowane są w świadomości dzieci stopniowo, co z czasem prowadzi do ukonstytuowania się zasad odnoszących się do opisywanej części systemu gramatycznego. W przedstawionej analizie znalazł odzwierciedlenie indywidualny przebieg procesu przyswajania kategorii przypadka przez dzieci. Za miarę sprawności w posługiwaniu się przez dzieci opisywaną kategorią jest liczba utworzonych przez nie form niemieszczących się w normie. W liczbie pojedynczej w zakresie rzeczowników o regularnych wzorcach odmiany najwięcej form stanowiących odstępstwo od normy wystąpiło w celowniku (zarówno w grupie dzieci 5-, jak i 6-letnich). W obu grupach wiekowych w odniesieniu do wskazanych rzeczowników liczba nienormatywnych form w bierniku i miejscowniku jest blisko o połowę mniejsza niż w celowniku, natomiast w dopełniaczu i narzędniku formy niemieszczące się w normie stanowią margines. Dane liczbowe pokazują też, że w obrębie przypadków gramatycznych większą trudność sprawia dzieciom generowanie form biernika l. poj. niż dopełniacza, natomiast w zakresie przypadków konkretnych najtrudniejszy okazał się celownik, następnie miejscownik, a najłatwiejszy narzędnik. Na zaprezentowany stan rzeczy na pewno ma wpływ frekwencja danego przypadka w polszczyźnie, ale też liczba końcówek fleksyjnych obsługujących przypadek, ich wielofunkcyjność i związane z nią kryteria doboru morfemów fleksyjnych (por. celownik). Dzieci najlepiej sobie radzą w l. poj. z odmianą rzeczowników deklinacji nijakiej, która jest stosunkowo mało skomplikowana pod względem formalnym i funkcjonalnym. W obrębie tzw. rzeczowników osobliwych najwięcej form nienormatywnych zostało odnotowanych w celowniku, dopełniaczu i miejscowniku, najmniej w bierniku i narzędniku l.poj. (por. tabele 12 i 13) W l. mn. w obu grupach wiekowych największy procent form niemieszczących się w normie w obrębie rzeczowników o regularnych wzorcach odmiany trzech deklinacji wystąpił w dopełniaczu i miejscowniku, młodsze dzieci miały też większy problem z tworzeniem form mianownikowych. W celowniku, bierniku, narzędniku, a u sześciolatków również w mianowniku tych form jest najmniej, ale i tak ich udział procentowy jest stosunkowo duży (por. tabele 14 i 15). Spośród przypadków gramatycznych w l.mn. najtrudniejszy okazał się dopełniacz, a spośród przypadków konkretnych – miejscownik. W obrębie rzeczowników tzw. osobliwych udział form niemieszczących się w normie jest najwyższy w dopełniaczu. Warto zauważyć, że w grupie dzieci 5-letnich w obrębie tych rzeczowników prawie w każdym testowanym przypadku, poza celownikiem, formy nienormatywne stanowiły ponad 50% form wygenerowanych przez dzieci. Z zebranych danych wynika, że wraz z wiekiem u badanych dzieci maleje procent form niemieszczących się w normie, zarówno w l. poj., jak i w l. mn. (por. dane zebrane w tabeli 16, dotyczące dzieci 5- i 6-letnich oraz dzieci 7-letnich z grupy kontrolnej). Porównanie kompetencji językowej badanych dzieci w zakresie tworzenia form od rzeczowników naturalnych i od rzeczowników sztucznych prowadzi do wniosku, że ogólny obraz kompetencji językowej dzieci uzyskany na podstawie testu przeprowadzonego z udziałem pseudowyrazów w liczbie pojedynczej i mnogiej nie odbiega bardzo od obrazu uzyskanego na podstawie testu przeprowadzonego z udziałem rzeczowników naturalnych (por. tabele 17-19). Podsumowując, kompetencja językowa dzieci 5- i 6-letnich, decydująca o rozumieniu i produkcji mowy, w zakresie kategorii przypadka rzeczownika nie jest jeszcze w pełni wykształcona. Liczba form swoistych utworzonych przez badane dzieci 5- i 6-letnie jest dość wysoka. Początkowo przyswajanie języka ma jednostkowy wymiar, w dalszym etapie następuje generalizacja wiedzy na całe kategorie. Te generalizacje sprawiają, że dzieci popełniają z punktu widzenia normy językowej błędy w zakresie form mniej regularnych bądź nieregularnych. U dzieci pięcioletnich częściej niż u dzieci sześcio- i siedmioletnich preferowane są wyraziste morfemy w przypadkach, w których dystrybucja końcówek, nierzadko współfunkcyjnych, jest trudna i nie opiera się na wyrazistych zasadach. Selektywna kategoria rodzaju rzeczownika jest trudna do przyswojenia, co u badanych dzieci przekładało się na nieumiejętność różnicowania rzeczownikowych końcówek zarówno w l. poj., jak i w liczbie mnogiej, opartego na kryterium rodzajowym. Zebrany materiał ukazał, że w świadomości dzieci prędzej identyfikowana jest forma niż rodzaj. Ponadto wyraźnie znalazła w nim odzwierciedlenie powszechna świadomość użytkowników polszczyzny co do naturalnej odmienności leksemów rzeczownikowych. Stąd pojawiające się w materiale stosunkowo liczne przykłady tworzenia form fleksyjnych od rzeczowników tzw. nieodmiennych. Na podstawie zgromadzonych danych można stwierdzić, że jest duża różnica między kompetencją gramatyczną w zakresie kategorii przypadka między dziećmi 5- i 6-letnimi a dziećmi 7-letnimi. Stosunkowo wysoka kompetencja językowa siedmiolatków w badanym zakresie sprawia, że są one lepiej przygotowane do podjęcia obowiązku szkolnego. Poziom kompetencji gramatycznej dzieci 5- i 6-letnich można wyjaśnić odwołując się do analogii, rozumianej jako świadomość podobieństwa przy świadomości istniejących różnic. Część dzieci 5-letnich nie dostrzega jeszcze wszystkich fleksyjnych i morfonologicznych reguł systemowych, które ze swej natury są oparte na zasadzie konwencjonalności i kontrastu. W wypadku dzieci 6-letnich, a zwłaszcza 7-letnich wyższa sprawność gramatyczna w zakresie kategorii przypadka wiąże się z przyswojeniem przez nie w większym stopniu skomplikowanych kryteriów repartycji końcówek fleksyjnych, co jest możliwe dzięki wykształcaniu się w umysłach dzieci takiego rodzaju analogii, która jako wyższa czynność sądzenia, pozwala odkrywać relację i tworzyć kategorie, dzięki świadomości podobieństwa przy świadomości istniejących różnic. Przeprowadzone badania rzucają w pewnym stopniu nowe światło na hierarchię przypadków jako elementów systemu językowego w kontekście dziecięcej hierarchizacji składników języka: od najłatwiejszych do najtrudniejszych, co jest istotne z punktu widzenia wyznaczania normy rozwojowej, stanowiącej punkt odniesienia w ocenie zaburzeń mowy. Z badań E. Łuczyńskiego (2004) wynika, że do najtrudniejszych przypadków należą celownik i biernik – pozostałe nie wydają się trudne. Z badań zaprezentowanych w niniejszej pracy wynika, że miejscownik l. poj. jest również przypadkiem trudnym, ze względu na poziom trudności zbliżonym do biernika. Najłatwiejszymi przypadkami są w l. poj. dopełniacz i narzędnik.This paper falls into research on the child’s linguistic competence development within the framework of speech therapy studies, understood as theoretical and practical science comprising primarily expertise in the fields of linguistics, medicine, psychology and pedagogy. The paper strives to present the level of competence of five and six-year-old children (at the stage of developing so-called child’s speech) in relation to the grammatical category of the case of singular and plural nouns. Study results are compared with the outcomes of research into speech development in seven-year-old children as a control group. The measure designed to achieve the above objective was a test-based experiment conducted in two kindergartens in the city of Toruń. Polish was the mother tongue for the children who participated in the study. The analysis of the material collected allowed for drawing conclusions pertaining to: the degree of assimilation of the grammatical category of case as a part of the Polish inflectional system, the indication of difficulties in using the above grammatical category, the role of analogy (understood as awareness of similarities and differences) in developing the language system in terms of the morphological category analysed. The theoretical and methodological issues and the analysis described herein are preceded by a discussion of the state of research into the child’s language, including studies of the child’s grammatical competence development. Generally, the objective of the study falls into the field of linguistic research on an individual’s language development and helps implement several specific objectives which include: defining a child’s linguistic competence, which determines speech comprehension and production, in terms of the grammatical category of nominal case; demonstrating the role of analogy (understood as awareness of similarities and differences) in the acquisition of the grammatical category of case by a child, owing to which it is possible to establish to what extent the principles of conventionality and contrast are reflected in the acquisition of the grammatical category of case by five and six-year-old children; stating whether the studies conducted shed new light on the structure of the language system and the hierarchy of its elements, particularly in the context of the child’s prioritising of language elements: from the easiest to the most difficult. The practical aspect of the research must be emphasised as it enables both the observation of a child’s language development and prospective changes in the course of this process, owing to which it is possible to detect the factors behind them. This is extremely important in respect of determining the development standard, which constitutes the point of reference in the assessment of speech disorders. Research methodology developed on the basis of structuralism and communicativism was used to conduct the study, whereas a test experimental method was applied to determine the systemic grammatical competence. It is one of the two methods used in testing the child’s grammatical efficiency with reference to its language and speech development as well as in speech therapy diagnostics. The other method is the study of the child’s spontaneous statements in relation to grammar. The basis to collect material for the research into children’s grammatical competence in terms of the grammatical category of nominal case was a test prepared by the authors of this monograph. The material collected excludes the vocative because it differs from the other cases formally and semantically. The test included 62 nominal lexemes in Polish, of which 49 are natural lexemes occurring in the Polish lexis, while 13 are pseudowords (artificial lexemes) created by the researchers. The lexical material was selected in such a manner as to represent all major declensional groups, types and classes of nominal lexemes. This pertains to both natural and artificial vocabulary. Efforts were made to choose lexemes with roots of various length in order to observe the relations between the degree of complexity of lexeme structure and its declension. Moreover, the group of nouns tested included natural lexemes which do not decline regularly and those with a complex paradigm due to the occurrence of exceptions. The material collected includes a total of 37,510 forms of nouns in the singular and the plural, including 29,645 forms of masculine, feminine and neuter declension of natural nouns. Conducted in the second part of the paper, material analysis confirmed that the structural and functional complexity of the grammatical category of case in Polish determines the acquisition thereof, which is a gradual and long-lasting process. All oppositions that become revealed in the inflection of nouns in the three declensions in Polish develop in children’s awareness gradually, which in time leads to the establishment of rules relating to the part of the grammatical system described herein. The analysis contains a reflection of the process of acquiring the grammatical category of case by individual children. The measure of efficiency in using the above-described category is the number of non-standard forms created by the children. When it comes to singular nouns with regular declensional patterns, most non-standard forms were created in the dative (by both five and six-year-olds). The number of non-standard forms generated in both age groups in respect of the accusative and the locative of this type of nouns is 50 percent smaller than in the dative, while the number of non-standard forms in the genitive and the instrumental is scarce. Moreover, figures show that children find it more difficult to create the accusative than the genitive in the singular in terms of grammatical cases; in respect of concrete cases, they had most difficulty with generating the dative and then the locative, while the instrumental was the easiest to decline. This situation must result from the frequency of occurrence of a given case in Polish and the number of inflectional endings that can be used with this case, their versatility and the inflectional morphemes selection criteria connected therewith (cf. the dative). Children decline best neuter nouns in the singular due to the fact that the declension is relatively uncomplicated in terms of form and functionality. In respect of so-called irregular singular nouns, most non-standard forms were generated in the dative, the genitive and the locative, while the fewest in the accusative and the instrumental (cf. Tables 12 and 13). The largest percentage of non-standard forms of plural nouns with three regular declension patterns was created in the genitive and the locative in both age groups. Besides, the younger children had more difficulty with generating nominative forms. Even though these forms are the least numerous in the dative, the accusative and the instrumental, and in the nominative in the group of six-year olds, their percentage is relatively large (cf. Tables 14 and 15). With respect of plural nouns declension, the genitive was the most difficult grammatical case, while the locative was the most problematic concrete case. When it comes to so-called irregular nouns, the genitive was the most frequently created non-standard form. It should be emphasised that in each tested case, excluding the dative, non-standard forms constituted about 50 percent of the forms generated by five-year olds. The data collected show that the percentage of non-standard forms in both the singular and the plural decreases with age among the children who participated in the experiment (cf. the data in Table 16 concerning five and six-year-old children as well as seven-year-old children from the control group). The comparison of linguistic competence in terms of inflecting natural and artificial nouns by the children who participated in the experiment leads to the conclusion that the general linguistic competence of children as reflected in the results of the test containing pseudowords in the singular and the plural is similar to that revealed in the test containing natural nouns (cf. Tables 17-19). Summing up, the linguistic competence of five and six-year old children, which determines speech comprehension and production, is not fully developed in terms of the grammatical category of nominal case. The number of non-standard forms generated by the children tested is relatively high. Initially, language acquisition pertains to particular elements and later whole categories become subject of knowledge generalisation. It is owing to these generalisations that, form the point of view of the linguistic standard, children make errors in terms of less regular or irregular forms creation. Five-year-old children, more often than six and seven-year-old ones, prefer distinctive morphemes with the cases in which the distribution of, frequently co-functional, endings is difficult and is not based on clearly defined rules. The selective category of noun gender is difficult to understand, which translates into the tested children’s inability to distinguish nominal endings in both the singular and the plural on the basis of gender. The material collected shows that children identify the form sooner than the gender. Moreover, it clearly reflects the popular conviction of the speakers of Polish about the natural inflectedness of nominal lexemes. Hence, the relatively numerous examples of creating inflectional forms of so-called uninflected nouns. On the basis of the data collected, it can be concluded that there is a considerable discrepancy in the grammatical competence in the category of case between five and six-year-old children as compared to seven-year-olds. In terms of the scope of research, relatively high language competence of seven-year-old children means that they are better prepared to start school. The level of grammatical competence of five and six-year-olds can be explained by way of reference to analogy, understood as awareness of similarities and differences. Some five-year-olds do not notice yet all grammatical and morphophonological system rules that are naturally based on the principle of conventionality and contrast. For six and, particularly, seven-year-old children, higher grammatical efficiency in the category of case depends on the more advanced acquisition of the more complex inflectional endings repartition criteria, which is possible owing to the development of this kind of analogy that, as a superior activity of judging, allows the c